سه کشور قفقاز جنوبی در میان صد اکوسیستم استارتاپی برتر جهان
اکوسیستم‌های استارتاپی ارمنستان، گرجستان و آذربایجان به ترتیب در جایگاه‌های ۵۷، ۷۱ و ۸۴ جهان قرار گرفته‌اند.
منطقه قفقاز جنوبی متشکل از سه کشور کوچک ارمنستان، آذربایجان و گرجستان است. این سه کشور در شمال شرقی ایران قرار دارند و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به شکل امروزی خود درآمدند. جمعیت ارمنستان، گرجستان و آذربایجان روی هم حدود ۱۶ میلیون نفر است و در نتیجه بازار کوچکی دارند. اما با وجود این توانسته‌اند در میان صد اکوسیستم استارتاپی برتر جهان قرار بگیرند. در ادامه بررسی جزئیات اکوسیستم‌های هر کدام از این سه کشور می‌پردازیم.
ارمنستان
اکوسیستم استارتاپی ارمنستان در سال ۲۰۲۳ با سه پله صعود توانست به جایگاه پنجاه و هفتم در جهان دست یابد و روند مثبت سال گذشته را ادامه داد. ارمنستان در منطقه قفقاز جنوبی رتبه اول را دارد و پس از آن گرجستان و آذربایجان قرار می‌گیرند. امتیاز اکوسیستم ارمنستان دوبرابر گرجستان است و این فاصله امتیازی نشان می‌دهد این کشور در آینده نیز پیشتاز خواهد بود. در سال ۲۰۲۳، ایروان با جهش ۲۳ پله‌ای به مسیر مثبت خود ادامه داد و در رتبه ۲۲۱ در جهان، ۱۸ در اروپای شرقی و ۳۵ در اروپا قرار گرفت. ایروان بالاترین رتبه را در منطقه قفقاز دارد. امتیاز آن بیش از دوبرابر امتیاز تفلیس و تقریباً سه برابر امتیاز باکو است. باتوجه‌به اینکه ایروان تنها شهر ارمنستان است که در رتبه‌بندی جهانی جا دارد، اکوسیستم استارتاپی این کشور تا حد زیادی به این شهر وابسته است.
با توجه به اینکه ارمنستان یک کشور محصور در خشکی است و به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و از طرف دیگر با ترکیه و آذربایجان نیز در تنش است، اکوسیستم این کشور توانسته انعطاف خوبی از خود نشان دهد. دولت ارمنستان مدت‌هاست که درک کرده نوآوری برای آینده این کشور حیاتی است و منابع قابل توجهی را برای رشد اکوسیستمش تخصیص داده است. بخش فناوری ارمنستان توانسته سرمایه‌گذاری‌های جدیدی جذب کند و رشد کند. اولین یونیکورن این کشور، «پیکس‌آرت» به ارزش یک میلیارد دلار رسید و یک استارتاپ ارمنی دیگر به نام «دیپ‌کرفت» را خرید. علاوه بر این، اکوسیستم استارتاپی ارمنستان از نظر کارآفرینی و توسعه فناوری هم شاهد رشد بوده و شرکت‌هایی مانند «شادوماتیک» و «ایروان‌ان» برای طراحی فناوری‌های یادگیری عمیق مورد تحسین قرار گرفته‌اند.
دیاسپورای (جمعیتی از ارمنی‌ها که در نقاط مختلف جهان زندگی می‌کنند) این کشور توانسته نقطه قوتی برای اکوسیستم آن باشد. چنانچه چندین کارآفرین آمریکایی بسیار موفق ارمنی الاصل، مانند الکسیس اوهانیان، بنیان‌گذار ردیت در تلاش برای تقویت اکوسیستم استارتاپی محلی هستند. استارتاپ‌های ارمنستانی به دلیل کوچک بودن بازار این کشور از همان ابتدا با هدف ورود به بازار جهانی ساخته می‌شوند. ارمنستان تنها ۳ میلیون نفر جمعیت دارد، اما استعدادهای فنی قابل توجهی را ارائه می‌دهد. شبکه سرمایه‌گذاران فرشته در این کشور از استعدادهای کشور حمایت می‌کنند و با برگزاری «کنفرانس‌های سرمایه‌گذاران فرشته» برای این استارتاپ‌ها فرصت‌های مالی ایجاد به وجود می‌آورند. افزون بر شبکه سرمایه‌گذاران فرشته، یک مرکز رشد استارتاپ‌های B2B به نام «استارتاپ فکتوری» وجود دارد که از استارتاپ‌ها حمایت می‌کند. همچنین دولت نیز برنامه‌های متعددی از جمله برنامه‌های حمایتی مالی ارائه می‌دهد. به‌علاوه برای حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی، ارمنستان مناطق آزاد اقتصادی ایجاد کرده است. طی چند سال گذشته، ارمنستان پیشرفت چشمگیری در کاهش بوروکراسی و فساد داشته است. درحالی‌که اکوسیستم‌های استارتاپی ارمنستان هنوز در مراحل اولیه خود هستند و این کشور باید برای جبران گذشته پرتلاطم خود تلاش کند، اما پتانسیل‌های دست‌نخورده قابل توجهی در انتظار ظهور در این کشور است.
گرجستان
گرجستان نیز با تلاش و پیشرفت توانست در سال ۲۰۲۳ دو پله صعود کند و در رتبه ۷۱ جهان قرار بگیرد. گرجستان جایگاه دوم را در منطقه تجاری همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی (CAREC) را حفظ کرده و پس از چین (رتبه اول) قرار می‌گیرد. همچنین این کشور رتبه ۳۹ را در اروپا دارد. تنها شهر رتبه‌بندی شده گرجستان، تفلیس است که ۲۳ پله صعود در رتبه ۳۵۹ جهانی قرار گرفته است. این شهر در منطقه تجاری همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیا مرکزی نیز رتبه ۲۳ را دارد.
گرجستان مدل خوبی را برای اقتصاد باز و شفاف در قفقاز ارائه می‌دهد. وزارت اقتصاد و توسعه پایدار این کشور بر حمایت از توسعه اکوسیستم استارتاپی، به‌ویژه از طریق زیرشاخه آژانس نوآوری و فناوری گرجستان (GITA) متمرکز است. «استارتاپ جورجیا» نمونه خوبی از یک سازمان فعال است که اکوسیستم محلی را به جلو سوق می‌دهد. برخی از ابتکارات این سازمان شامل برنامه‌های پیش شتاب‌دهی و شتاب‌دهی، بوت‌کمپ‌ها و رویدادهای اجتماعی برای استارتاپ‌ها و سرمایه‌گذاران است. علاوه بر این، استارتاپ جورجیا به طور مداوم داده‌هایی را درباره سرمایه‌گذاری‌ها، شکست‌ها و خروج استارتاپ‌های فناوری گرجستان جمع‌آوری می‌کند تا وضعیت اکوسیستم را به نمایش بگذارد.
چندین مرکز و آزمایشگاه نوآورانه و همچنین بیش از بیست فب لب (آزمایشگاه ساخت دیجیتال) در کشور افتتاح شده است. چندین پلتفرم و سازمان پشتیبانی از کسب‌وکار دیگر نیز مانند «استارتاپ فکتوری» یا «مرکز رشد تجاری باتومی» در این کشور وجود دارند. مرکز دیگری که از محیط کسب‌وکار برای کارآفرینان حمایت می‌کند، «مرکز جدید کارآفرینی» که توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی تأسیس شده است. برنامه‌های شتاب‌دهنده و فضاهای کاری مشترک مانند «ایمپکت هاب» در تفلیس، «فستر کپیتال» (شعبه‌ای از یک مرکز رشد و شتاب‌دهنده آنلاین بین‌المللی) و «برنامه شتاب‌دهنده استارت‌آپ ۵۰۰»، با حمایت بانک جهانی راه‌اندازی شده‌اند.
این کشور همچنین قوانین مطلوبی در رابطه با کسب‌وکارها دارد. قوانین مالیاتی برای کسب‌وکارها آسان است. افزون بر این، نیروی کار ارزان و دسترسی راحت به اروپا از نقاط قوت این کشور محسوب می‌شوند. بیش از ۶۰ درصد از جمعیت این کشور انگلیسی‌زبان هستند.
هر چند اکوسیستم استارتاپی گرجستان چالش‌هایی هم دارد. از چالش‌های اصلی اکوسیستم استارتاپی گرجستان می‌توان به کمبود کارآفرینان با تجربه و بازار مصرف کوچک اشاره کرد. با توجه به جمعیت کم این کشور، داشتن بازار کوچک امری طبیعی است؛ ولی همین مسئله کارآفرینان محلی را به سمت بازار جهانی سوق می‌دهد. همچنین جذب سرمایه چه از سرمایه‌گذاران داخلی و چه از سرمایه‌گذاران خارجی در سطح مطلوبی قرار ندارد. چنانچه استارتاپ‌های این کشور عمدتاً از دولت بودجه دریافت می‌کنند. البته بانک‌های مختلف نیز برنامه‌های سرمایه‌گذاری خاص خود را برای اکوسیستم استارتاپی دارند. به هر حال تمام طرح‌های حمایتی موجود می‌کوشند از کارآفرینان جوان حمایت کنند تا آنها بتوانند ایده‌های تجاری نوآورانه خود را توسعه دهند.
آذربایجان
آذربایجان در سال ۲۰۲۳ در منطقه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیا مرکزی رتبه ششم و در دنیا رتبه ۸۴ را به دست آورد. باکو تنها شهر این کشور است که در میان اکوسیستم‌های استارتاپی شهرهای دنیا رتبه‌بندی شده است در سال ۲۰۲۳ با ۳۱ پله صعود در رتبه ۴۱۲ جهان قرار گرفته است. همچنین این شهر در رتبه ۲۹ منطقه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیا مرکزی قرار دارد.
آذربایجان که در تقاطع اروپا شرقی و آسیا غربی قرار دارد، در تلاش است تا کشور را برای کارآفرینان و بنیان‌گذاران استارتاپ جذاب کند و اقتصاد خود را در جهت کاهش وابستگی به نفت تغییر دهد و دیجیتالی کند. برخی از ذی‌نفعان قابل توجه اکوسیستم به شکل‌گیری روایت اکوسیستم استارتاپی این کشور کمک کرده‌اند. آژانس دولتی خدمات عمومی و نوآوری‌های اجتماعی تحت ریاست‌جمهوری آذربایجان (ASAN) یکی از آغازگرهای مهم پروژه‌های مرتبط با اکوسیستم بوده و از نظر دیجیتالی شدن و شهرهای هوشمند یک رهبر جهانی محسوب می‌شود.
یکی از این پروژه‌ها، «برنامه استارتاپ ASAN 500 آذربایجان» است که با هدف نوآوری و توسعه اکوسیستم استارت‌آپی نوپا کشور، رویدادهای آنلاین برگزار می‌کند. همچنین، این آژانس دولتی بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ با بانک توسعه آسیایی برای تقویت توسعه بخش خصوصی، افزایش کارایی بخش عمومی، بهبود زیرساخت‌ها و تقویت سرمایه انسانی همکاری می‌کند. این آژانس همچنین یک مرکز رشد، شتاب‌دهنده و مرکز تحقیقاتی به نام اینولند و آکادمی ملی علوم پارک فناوری پیشرفته، یک پارک علم و فناوری برای پروژه‌های تحقیق و توسعه را تأسیس کرده است.
بخش خصوصی نیز از اکوسیستم استارتاپی با تأمین بودجه، شتاب‌دهنده‌ها و طرح‌های حمایتی، پشتیبانی می‌کند. برای مثال «آزمایشگاه نوآوری اجتماعی»، یک استودیوی استارتاپی، خود را وقف ایجاد اولین تک‌شاخ در آذربایجان تا سال ۲۰۲۵ کرده است و به ۵۰ استارتاپ کمک می‌کند تا هر سال سرمایه جمع‌آوری کنند. این یک هدف بلندپروازانه برای کشوری با اندازه بازار نسبتاً کوچک است که استارتاپ‌های محلی آن هنوز به ارزش‌های بالا نزدیک نشده‌اند. ابتکارات بیشتری برای کمک به رشد کارآفرینی، افزایش فرصت‌های شبکه‌سازی بین توسعه‌دهندگان استارتاپ ملی و بین‌المللی و تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی مورد نیاز است.
