مخاطرات طبیعی ایران در سال 2025

به دلیل ماهیت پیچیده مخاطرات طبیعی تحت تأثیر عوامل متعدد، از‌جمله فعالیت‌های زمین‌شناختی و تنوع اقلیمی، نمی‌توان با قطعیت پیش‌بینی در مورد زمان دقیق سوانح طبیعی انجام داد، ولی واضح است که ایران و خاورمیانه در سال 2025‌/ 1404‌ با چالش‌های مهمی در مورد تغییرات اقلیمی و مخاطرات طبیعی مواجه خواهند شد.

به دلیل اقلیم خشک، کمبود آب و چالش‌های اقتصادی-اجتماعی، ایران در برابر اثرهای تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیر است. گزارش‌های هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد که در این منطقه با افزایش دما، الگوهای بارش تغییر یافته و با رویدادهای شدید اقلیمی مکرر مواجه خواهد شد. تا سال 2025، این روندها ممکن است به چالش‌های زیست‌محیطی و بشردوستانه مهمی منجر شود.

میانگین دما در خاورمیانه بین 1.5 تا دو درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از انقلاب صنعتی خواهد بود. دوره‌های طولانی گرمای شدید می‌تواند منجر به بحران‌های سلامتی، افزایش تقاضای انرژی برای خنک‌سازی و افزایش مخاطرات آتش‌سوزی شود. کمبود آب یک مسئله حیاتی برای ایران و کشورهای اطراف است. انتظار می‌رود تغییرات اقلیمی با کاهش بارندگی و افزایش نرخ تبخیر به دلیل دماهای بالاتر، دسترسی به آب شیرین را کاهش دهد. این موضوع منجر به شرایط خشک‌سالی شدید می‌شود که بر کشاورزی، منابع آب آشامیدنی و امنیت غذایی اثر می‌گذارد. به این ترتیب فراوانی و شدت رویدادهای شدید اقلیمی به دلیل تغییرات اقلیمی افزایش می‌یابد. این موضوع شامل بارش شدید باران است که منجر به سیل‌های ناگهانی می‌شود؛ پدیده‌ای که در بخش‌هایی از ایران به‌ویژه در سیستان‌وبلوچستان، فارس، خوزستان، لرستان، مازندران و تهران در سال‌های اخیر مشاهده شده است. چنین روندی موجب مهاجرت می‌شود و به زیرساخت‌ها آسیب می‌زند. ترکیبی از خشک‌سالی‌ها و به دنبال آن‌ بارندگی‌های شدید می‌تواند چرخه‌ای از فاجعه ایجاد کند که تلاش‌های بازیابی را پیچیده می‌کند. خشک‌سالی‌های مکرر و تغییرات اقلیمی نیز از‌جمله عواملی هستند که باعث کاهش منابع آبی جنگل‌ها و ضعیف‌شدن پوشش گیاهی می‌شوند. این عوامل نه‌تنها سلامت جنگل‌ها را تهدید می‌کنند، بلکه به فرسایش خاک و کاهش تنوع زیستی نیز منجر می‌شوند.

یک عنصر مهم امنیت خاک، حفاظت از کیفیت خاک است. یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای کیفیت خاک، شوری است که به یک نگرانی جهانی تبدیل شده است. شوری ناشی از رسوب نمک از توفان‌های شور نیاز به تحقیقات علمی بیشتری دارد. خشک‌شدن دریاچه ارومیه و اثر آن بر خاک‌های اطراف، نمونه بارز این پدیده است. یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ایران، خشک‌شدن دریاچه ارومیه و اثرات 

اجتماعی-اکولوژیکی آن بر کشور است. دریاچه‌ ارومیه یک دریاچه ابرشور کم‌ژرف است. اکنون دریاچه ارومیه از میلیون‌ها تن ذخایر نمکی در سطح زمین و یک پلایای طبیعی شور تشکیل شده است. این دریاچه به دلیل ارزش اکولوژیکی و بیولوژیکی آن به عنوان پارک ملی، ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو و تحت کنوانسیون رامسر حفاظت شده است. با‌این‌حال، دریاچه ارومیه از سال 1375 به‌سرعت در ‌حال خشک‌شدن بوده و منجر به از دست دادن بیش از پنج درصد‌ از مساحت سطح خود شده و نمک‌ها را در بستر خشک‌شده خود به جای می‌گذارد. این دریاچه که زمانی مساحتی در حدود 51 هزار تا 60 هزار کیلومتر‌مربع را پوشش می‌داد، اکنون در آستانه انقراض است. در سال 2025‌/ 1404 باید انتظار داشته باشیم‌ توفا‌ن‌های گردوخاک و نمک از سطح دریاچه ارومیه به صورت گسترده‌تر محیط پیرامون را آلوده کند.

از نظر لرزه‌خیزی، ایران در پهنه‌ای فعال قرار گرفته که تعدادی از مخرب‌ترین زمین‌لرزه‌های جدید جهان مانند زلزله پنجم دی‌ماه 1382 بم در آن رخ داده‌اند. زمین‌لرزه‌ها مستقیما با تغییرات اقلیمی ایجاد نمی‌شوند، ولی فشار بر ساختارهای زمین‌شناختی ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند استخراج آب‌های زیرزمینی می‌تواند به‌طور بالقوه باعث تحریک ایجاد رویدادهای لرزه‌ای یا تشدید اثرات آنها شود. وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در نواحی نبود لرزه‌ای ایران در سال2025 /1404‌ قابل انتظار است.

اثرات ترکیبی تغییرات اقلیمی-افزایش دما، کمبود آب، رویدادهای شدید اقلیمی و زلزله‌های بالقوه- اقتصاد و بافت اجتماعی ایران را تحت فشار قرار خواهد داد.

برای کاهش این ریسک‌ها ایران صرفا با اجرای راهبرد‌های سازگاری مؤثر مانند بهبود سامانه‌های مدیریت آب، سرمایه‌گذاری در منابع انرژی تجدیدپذیر، افزایش طرح‌های آمادگی در برابر سوانح و تقویت همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای در زمینه مسائل محیط‌زیستی می‌تواند موفق شود.

برای ارزیابی سطح ریسک مورد انتظار در ایران، داده‌های گسترده‌ای در مورد دمای مورد انتظار، تغییرات بارندگی و فراوانی رویدادهای شدید اقلیمی برای ارزیابی خشک‌سالی و روند کم‌آبی شدید لازم است. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد‌ ایران به دلیل بارندگی‌های شدید پس از دوره‌های خشک‌سالی دچار سیل‌های ناگهانی شده است. همان‌طور‌ که مدل‌های اقلیمی افزایش خشک‌سالی و رویدادهای شدید بارندگی را پیش‌بینی می‌کنند، احتمال وقوع چنین سوانحی به‌طور هم‌زمان افزایش می‌یابد که منجر به مخاطرات چندگانه می‌شود.

ریسک مخاطرات چندگانه ناشی از اثرهای تغییرات اقلیمی بر ‌اساس ترکیب مخاطرات مرتبط با اقلیم (از‌جمله رویدادها و روندهای خطرناک آب‌وهوایی) با آسیب‌پذیری (پتانسیل آسیب و عدم امکان سازگاری)، و معرضیت انسان‌ها و سامانه‌های طبیعی ارزیابی می‌شوند. تغییرات در سامانه اقلیمی و فرایندهای اجتماعی-اقتصادی -‌از‌جمله اقدامات سازگاری و کاهش گازهای گلخانه‌ای‌- محرک خطرات، معرضیت و آسیب‌پذیری هستند.

تغییر اقلیم اثر قابل توجهی بر تلاش‌های مدیریت سوانح دارد و تهدیدی درخور برای تلاش‌ها در برآوردن نیازهای رو به رشد آسیب‌پذیرترین مردم است. خواسته‌های مدیریت ریسک سوانح به‌گونه‌ای است که اطلاعات مختصر، واضح و قابل اعتماد بسیار مهم است.

ایران در معرض مخاطرات مختلف محیطی و اجتماعی است که بیابان‌زایی و تخریب زمین را تسریع می‌کند و طی 50 سال گذشته اقدامات مختلفی برای احیای مناطق آسیب‌دیده انجام شده و البته بسیاری از برنامه‌ها باید اجرائی می‌شده که به اجرا نرسیده‌اند. مبارزه با بیابان‌زایی متضمن تغییر رویکردهایی است که باید در حکمرانی کلان محیطی و آمایش سرزمین نشان داده شود.

در استان کرمان که اول بار در سال 1356 فرونشست زمین در دشت رفسنجان آن گزارش شد، نرخ فرونشست بیش از 35 سانتی‌متر در سال اعلام می‌شود. سرعت فرونشست ایران در بین بالاترین رتبه‌های جهان قرار دارد و در مناطقی که سفره‌های زیرزمینی به‌طور کامل از بین رفته‌اند، عملا غیر‌قابل بازگشت است. استخراج ناپایدار آب‌های زیرزمینی کشور را به سمت بحران آب بیشتر سوق می‌دهد.