در افغانستان زیر سلطه طالبان چه می‌گذرد و این گروه چگونه زنان را روز‌به‌روز محدودتر می‌کند
همه یا هیچ‌کس
دو هفته‌ای می‌شود که طالبان بر‌اساس فرمان ملا هبت‌الله، رهبر در پرده‌شان، تحصیل دختران در دانشگاه‌ها را ممنوع اعلام کردند. پیش‌ازاین و به محض قدرت‌گیری دوباره طالبان درهای مدارس به روی دختران بالاتر از کلاس ششم بسته شده بود.
دو هفته‌ای می‌شود که طالبان بر‌اساس فرمان ملا هبت‌الله، رهبر در پرده‌شان، تحصیل دختران در دانشگاه‌ها را ممنوع اعلام کردند. پیش‌ازاین و به محض قدرت‌گیری دوباره طالبان درهای مدارس به روی دختران بالاتر از کلاس ششم بسته شده بود. ندا محمد ندیم، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان، پنجشنبه گذشته در تلویزیون ملی ظاهر شد و دلایل این ممنوعیت را چنین عنوان کرد: «وجود خوابگاه‌‌های زنان، آمدن دختران از یک ولایت به ولایت دیگر بدون همراه‌داشتن محرم، رعایت‌نشدن حجاب از سوی دانشجویان و همچنین تحصیل پسران و دختران در یک مکان از مهم‌ترین دلایل طالبان برای ممنوعیت تحصیلات عالی دختران است». سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان همچنین درباره ممنوعیت تحصیل دختران گفته است که برخی از رشته‌ها برای دختران در تضاد با عزت افغانی و اصول اسلامی بود.
تعطیلی ۸۰ درصدی در انتظار دانشگاههای خصوصی
بیایید نگاهی بیندازیم به وضعیت تحصیلات عالی در افغانستان 20 سال پس از سقوط طالبان و یک سال پس از قدرت‌گرفتن مجدد آنها. طبق گزارش وزارت تحصیلات عالی افغانستان ۱۲۶ دانشگاه خصوصی و ۳۹ دانشگاه دولتی در این کشور فعالیت میکنند که در آنها فضا برای تحصیل و اشتغال مردان و زنان بدون محدودیت جنسیتی وجود داشته است. در چنین بستری و در زمان رویکارآمدن طالبان چیزی حدود ۳۵ درصد استادان دانشگاه شاغل در این دانشگاه‌ها را زنان تشکیل می‌دادند. همچنین ترکیب جنسیتی دانشجویان افغانستان هم طبق آخرین گزارش‌ها چنین بوده که بین ۳۵ تا ۴۵ درصد دانشجویان را دخترها تشکیل می‌دادند.
وضعیت حتی در برخی از دانشگاههای خصوصی هم چنین بوده که بیش از ۵۰ درصد صندلی‌ها را دخترها در اختیار داشتند. اولین آسیب را ار حضور طالبان استادان زن دانشگاههای کابل دیدند؛ چرا‌که با رویکارآمدن طالبان امکان کارکردن از زنان گرفته شد و به زنان شاغل هم اعلام شد که به محل کارشان بازنگردند. علاوه‌براین بی‌کاری گسترده در میان استادان دانشگاه‌ها و ممانعت از تحصیل دانشجوهای دختر می‌تواند به تعطیلی گسترده دانشگاههای خصوصی منجر شود؛ چرا‌که این دانشگاه‌ها در میان دخترها طرفدارهای بیشتری داشته و برخی پیش‌بینی‌ها از تعطیلی ۸۰ درصدی این دانشگاه‌ها در سال تحصیلی آینده خبر می‌دهند. نتیجه همین یک تصمیم در دولت طالبان تا اینجای کار اثرات سوء اقتصادی و اجتماعی برای جامعه افغانستان در پی خواهد داشت؛ چرا‌که این تعطیلی‌ها منجر به موج بی‌کاری و همچنین ازدست‌رفتن سرمایه در میان سرمایه‌گذران شده و منجر به مهاجرت گسترده می‌شود که به معنی فرار نیروی انسانی و سرمایه از افغانستان است. رسانه‌های افغانستانی اعلام میکنند که در همین یک سال حضور طالبان در قدرت ۳۰۰ استاد دانشگاه این کشور را ترک کرده‌اند. نبود امنیت شغلی، کاهش رفاه استادان و همچنین انتصاب نیروهای طالب بدون هیچ سابقه دانشگاهی به مدیریت دانشگاههای افغانستان مهم‌ترین دلیل این مهاجرت گسترده است. اکنون و با ممنوعیت ورود دختران به دانشگاه‌ها قطعا فضای ناامیدی در میان استادان دانشگاههای افغانستان بیشتر شده و مهاجرت‌ها هم سرعت بیشتری خواهد گرفت.
دستور سرکوب گسترده
روزنامه هشت صبح از جمله مهم‌ترین پایگاه‌های رسانه‌ای در اعتراض به ممنوعیت تحصیل برای دختران است. این روزنامه به‌تازگی به فایلی صوتی دست یافته که در آن یکی از چهره‌های بلندپایه طالبان دستورهایی را برای مقابله با اعتراضات زنان بیان می‌کند. در این فایل صوتی یک مقام بلندپایه نظامی طالبان دستور داده است که اعتراضات به تصمیم تازه رهبر طالبان برای منع تحصیل زنان، باید سرکوب شود. هشت صبح نام این مقام بلندپایه را اعلام نکرده است؛ اما در آن اشاره می‌شود که طالب‌ها برای سرکوب اعتراضات در شهر کابل، در ۱۲ حوزه امنیتی صدها نیرو جابه‌جا کرده‌اند. در این فایل صوتی دستور داده شده که به «وکیلان گذر» و «امامان مسجد» گفته شود تا در موعظه‌های‌شان به مردم هشدار دهند که زنان و دختران‌شان را کنترل کنند. این چهره نظامی طالبان می‌گوید: «در‌صورتی‌که زنان و دختران کنترل نشوند؛ امامان، وکیلان گذر و موسفیدان طرف واقع خواهند شد؛ زیرا نظام شرعی است و اجرای دستور امیرالمؤمنین حتمی است و مردم باید حتما بپذیرند...». او همچنین به ارگان‌های نظامی و امنیتی دستور می‌دهد که در جریان چهار تا پنج روز با حوزه‌های مربوطه در سرکوب معترضان و کنترل اوضاع کمک کنند. تاریخ انتشار این فایل صوتی به یک روز بعد از انتشار دستور ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان بازمی‌گردد.
استعفا و اعتراض استادان دانشگاه در افغانستان
ممنوعیت تحصیل برای دختران در افغانستان با واکنش گسترده استادان دانشگاه در سرتاسر افغانستان مواجه شده است. استادهای زیادی در حساب‌های شبکه‌های اجتماعی‌شان نوشته‌اند که دیگر تدریس نخواهند کرد و با وزارت تحصیلات افغانستان همکاری نمی‌کنند. همچنین اسماعیل مشعل، استاد دانشگاه در کابل، در یک برنامه زنده تلویزیون طلوع مدارک تحصیلی خود را در اعتراض به ممنوعیت آموزش دختران از سوی طالبان پاره کرد. اسماعیل مشعل که دو دانشگاه خصوصی را نیز در کابل اداره می‌کرد، در‌حالی‌که بغض گلویش را می‌فشرد و اشک می‌ریخت، گفت: خواهرم و مادرم که درس نخوانند، این درس را من قبول ندارم. این استاد دانشگاه تأکید کرد که توان ندارد و در برابر دانشجویان دخترش احساس شرمندگی می‌کند. او با صدای لرزان گفت نمی‌داند چه کار کند و اصلا درک نمی‌کند که چرا زنان حق تحصیل نداشته باشند، حقی که اسلام و قرآن به آنها داده است. موج اعتراضات در سرتاسر دانشگاههای افغانستان گسترده شده و یک هفته پس از صدور حکم ممنوعیت ۱۳۰ استاد دانشگاه به آن اعتراض کرده‌اند. عبیدالله وردک، استاد دانشگاه کابل که در اعتراض به ممنوعیت تحصیل دختران از سوی طالبان، از سمت خود کناره‌گیری کرد، گفته که شمار استادان معترض تاکنون به حدود ۱۳۰ نفر رسیده است. وردک در رشته‌‌توییتی، فهرست استادان معترض به ممنوعیت تحصیل دختران در دانشگاه‌ها را منتشر کرده است. وردک نوشته است که حدود ۸۰ نفر از این استادان به گونه رسمی از سمت‌های‌شان کناره‌گیری کرده و باقی اعتراض‌شان را به گونه نوشتاری اعلام کرده‌اند.
وقتی طالبان تحصیل را برای زنان محدود می‌کند، یک سؤال مهم پیش می‌آید که واکنش مردان افغانستانی چیست و آنها چقدر برای رسیدن زنان به حق‌شان مبارزه میکنند. اساسا مردان هم همراهی با زنان دارند یا اینکه مبارزه زنانه را به خودشان واگذار کرده‌اند؟ یک یادداشت‌نویس افغانستانی در یادداشتی با عنوان «محدودیت بر زنان؛ زخم کهنه‌ای که عفونت کرده است» می‌نویسد: «امروز اگر طالبان برای زنان مانع ایجاد میکنند، خانواده‌ها باید با تحریم آموزش پسران، در کنار دختران و زنان‌شان بایستند؛ حتی اگر با نتیجه‌ای همراه نباشد. با این کار حداقل توانسته‌اند به‌عنوان بشر در حد توان خود با نابسامانی‌ها مقابله کنند. مقاومت در برابر ظلم و استبداد طالب، تنها نمی‌تواند به شکل مسلحانه شکل گیرد. تمکین‌نکردن و نا‌همسویی با برنامه‌ها و قوانین طالب، می‌تواند یک مقاومت باشد. اینکه طالبان زنان را از تحصیل منع کنند و به تحصیل مردان باور داشته باشند و آنها را مانند کادر‌های فردا اهمیت دهند، خیالی بیش نیست. آرمان طالبان، تبدیل‌کردن افغانستان به کارخانه تروریسم است تا فردا بتوانند از این سرزمین و مردمش به نفع باداران‌شان کار گیرند و مانند غلامان حلقه‌به‌گوش بمانند».
مشابه چنین پیشنهادی در ایران هم در زمان برگزاری کمپین‌های ورود زنان به ورزشگاه ارائه می‌شد. اینکه مردان هم تا زمانی که زنان به ورزشگاه نمی‌روند پا به ورزشگاه‌ها نگذارند. البته که این پیشنهاد در ایران با شکست مواجه شد و مردان به ورزشگاه رفتن‌شان ادامه دادند و در مقابل زنان با فشارهای بین‌المللی به ورزشگاه راه یافتند. اما بذر این ایده و گسترش دامنه اعتراضات در افغانستان به تازگی کاشته شده است. نتیجه‌اش هم راه‌اندازی یک کمپین با شعار «همه یا هیچ‌کس» است.
گروه‌ها و شبکه‌های زنان در داخل و خارج از کشور در واکنش به تصمیم طالبان مبنی بر ممنوعیت آموزش، تحصیل و کار زنان، کارزاری را برای بازگرداندن این حقوق به زنان به راه انداخته‌اند. برگزارکنندگان این کارزار می‌گویند که این کارزار به منظور اعاده حقوق اساسی و شرعی زنان در افغانستان زیر کنترل طالبان راه‌اندازی شده است. در اعلامیه شروع به کار این کارزار که هم‌زمان در چند شهر افغانستان اعلام موجودیت کرده آمده است: «این کمپین به منظور هم‌صدایی با هزاران زن و مرد افغانستان که صدای‌شان را به‌خاطر تصمیم‌های اخیر طالبان بلند کرده‌اند، برگزار شده است. محروم‌کردن نصف جمعیت جامعه از حق تعلیم یکی از موارد تخلفات جدی از حقوق شرعی و اساسی زنان و دختران است که تأثیرات بی‌نهایت خطرناک کوتاه‌مدت و بلند‌مدت بر جامعه دارد. افغانستان یگانه کشور اسلامی در جهان است که آموزش دختران را غیرشرعی می‌پندارد و آن را ممنوع کرده است. ما از تمام زنان و مردان افغانستان، سازمان ملل متحد، سازمان‌های بین‌المللی، نهادهای حقوق‌‌بشری درگیر در افغانستان درخواست داریم که به این کارزار بپیوندند».
مسئله فقط ممنوعیت تحصیل نیست
اگرچه در یک هفته گذشته عمده اطلاع‌رسانی رسانه‌ای درباره ممنوعیت تحصیل دانشگاهی زنان در افغانستان بود اما طالبان سیاست‌های سختگیرانه دیگر را هم علیه زنان وضع کرده بود.
بنا بر اطلاعیه جدید امارت اسلامی، همه سازمان‌های غیردولتی خارجی و داخلی در افغانستان مجبورند همکاری با نیروهای زن را به حالت تعلیق درآورند. آنها علت این تصمیم را برسرنکردن «درست» حجاب اسلامی توسط برخی زنان شاغل در این سازمان‌ها عنوان کرده‌اند. در اطلاعیه جدید ادعا شده است که موارد بسیاری از «شکایت‌های جدی» درباره پوشش کارکنان زن در این سازمان‌ها دریافت شده است که حجاب یا روسری «درست» نداشته‌اند. این دستور را وزیر اقتصاد حکومت طالبان صادر کرده و در نامه‌ای گفته است که هر سازمان غیردولتی که از این دستور پیروی نکند، مجوز فعالیت آنها در افغانستان باطل می‌شود. این ممنوعیت جدید در حالی رسانه‌ای شد که در چند روز گذشته شهرهای افغانستان شاهد تجمعات اعتراضی بانوان نسبت به منع ورود آنها به دانشگاه‌ها بوده است. به گفته شاهدان عینی در هرات، ده‌ها زن روز شنبه برای اعتراض به این ممنوعیت به سمت خانه والی این ولایت در حرکت بودند و شعار می‌دادند: «تحصیل حق ماست» که پلیس طالبان با خودروی آب‌پاش آنان را پراکند. در یکی از ویدئو‌هایی که آسوشیتدپرس به اشتراک گذاشته شده است، زنان برای فرار از ماشین آب‌پاش در یک خیابان فرعی جیغ می‌کشند و پناه می‌گیرند ولی همچنان به اعتراض خود با شعارهای «بی‌غیرت» ادامه می‌دهند. به گفته یکی از افراد شرکت‌کننده در این اعتراضات، حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفر از گوشه و کنار هرات به سمت مرکز این شهر در حرکت بودند که به محض سردادن شعار، نیروهای پرشمار طالبان با «شاخه درختان» به سمت آنها یورش بردند و در نهایت یک ماشین آب‌پاش به محل اعزام شد و سعی در متفرق‌کردن معترضان داشت. سخنگوی وزارت اقتصاد افغانستان در پاسخ به این سؤال که آیا این قوانین شامل آژانس‌های تحت نظارت سازمان ملل نیز می‌شود یا خیر، گفت که این دستور همه سازمان‌های غیردولتی «اداره هماهنگی کمک‌های بشری و انکشافی برای افغان‌ها» موسوم به «اکبر ACBAR» را دربر خواهد گرفت. هرچند این به این معنی خواهد بود که فعلا سازمان‌های تحت نظارت سازمان ملل متحد شامل این ممنوعیت نمی‌شوند، اما از طرفی ۱۸۳ سازمان غیردولتی محلی و بین‌المللی را که در اداره «اکبر» ثبت هستند، دربر می‌گیرد.
واکنش‌ها به ممنوعیت تحصیلی و کاری زنان
طبیعتا چنین تصمیم عجیب و متحجرانه‌ای با واکنش جامعه بین‌الملل و چهره‌های تأثیرگذار جهانی همراه خواهد بود. به ویژه اینکه بسیاری از این سازمان‌ها از همکاری با نیروهای زن منع شده‌اند. در ادامه برخی از این واکنش‌ها را می‌خوانیم:
سازمان پزشکان بدون مرز: ادامه کار این سازمان بدون حضور زنان ممکن نیست و تصمیم طالبان عواقب خطرناک برای بیماران زن و کودک در کشور دارد. بیش از ۵۱ درصد کادر صحی ما زن هستند. ما در مورد نزدیک به ۹۰۰ دکتر، پرستار و دیگر متخصصان صحبت می‌کنیم که هر روز تلاش میکنند تا به هزاران افغان بهترین مراقبت ممکن را ارائه دهند.
سازمان همکاری اسلامی: این تصمیم طالبان «ضربه شدید دیگر» به حقوق اساسی زنان افغانستان است. این رویکرد رهبری طالبان عمدی است که هدف آن متأثرکردن حقوق زنان در افغانستان است. این اقدام طالبان فعالیت‌های بشردوستانه و امدادی را نیز که توسط سازمان‌های غیردولتی داخلی و بین‌المللی به پیش برده می‌شود، متأثر خواهد کرد. از مقام‌های طالبان می‌خواهیم که در این مورد تجدید نظر کنند و بگذارند زنان به فعالیت‌شان ادامه دهند.
ریچارد بنت، گزارشگر ویژه سازمان ملل از زنان افغانستان: «ما به حق شما برای کار و یادگیری به عنوان انسان‌های برابر اعتقاد داریم. لطفا تسلیم نشوید. ما هم نمی‌شویم». گزارشگر ویژه سازمان ملل در افغانستان این اظهارات را همراه با هشتگ «نان، کار، آزادی» در توییترش مطرح کرده است.
با این حال، شماری از فعالان حقوق زن با استقبال از اعلامیه‌های این کشورها و سازمان‌ها، می‌گویند اعلامیه کافی نیست، جامعه جهانی برای رهایی زنان افغانستان از ظلم طالبان باید وارد عمل شود.
واکنش طالبان به این اعتراضات مشخص است: «کوتاه نخواهیم آمد!» وزیر آموزش عالی وابسته به طالبان افغانستان چند روز پس از صدور حکم ممنوعیت تحصیل و در واکنش به اعتراضات و واکنش‌های بین‌المللی گفت: حتی اگر بر سر ما بمب اتم هم بیندازند، از تصمیم منع تحصیلات دانشگاهی زنان کوتاه نمی‌آییم. محمد ندیم، وزیر آموزش عالی دولت طالبان، در واکنش به انتقادات بین‌المللی با لحنی تند گفت: آماده تحریم‌های جامعه جهانی در این باره هستیم.
از سوی دیگر واکنش‌های بین‌المللی رضایت فعالان حقوق زنان در افغانستان را هم جلب نکرده است. فعالان حقوق زن می‌گویند همه واکنش‌های کشورها و سازمان‌ها متمرکز بر «اعلامیه‌ها» و «ابراز نگرانی» شده است و هیچ‌گونه تفاوتی میان دیدگاه شهروندان عادی و دیدگاه کشورها دیده نمی‌شود. آنان روی اقدامات عملی سازمان‌ها و کشورها در پیوند به دفاع از حقوق زنان افغانستان تأکید دارند.
