حافظه تاریخ ایران

شرق: غلامحسین میرزاصالح، نویسنده، تاریخ‌نگار و مترجمِ مطرح چهاردهم اسفند در ۷۷سالگی از دنیا رفت. این استاد تاریخ از نوادگان میرزا محمد صالح شیرازی از نخستین دانش‌آموختگان ایرانی در اروپا از تجددخواهان و ناشر نخستین روزنامه ایران «کاغذ اخبار» است و شاید شیفتگی میرزاصالح به تاریخ معاصر ایران و جهان نیز با همین تبار او نسبت داشته باشد. میرزاصالح سالِ 1324 در تهران به دنیا آمد و در رشته علوم سیاسی از دانشگاه ملی لیسانس گرفت و پس از آن در مقطع دکتری در همین رشته از دانشگاه آکسفورد فارغ‌التحصیل شد. او همچنین دکتری ادبیات از دانشگاه لوزان سوئیس داشت. میرزاصالح پس از بازگشت به ایران در دانشگاه ملی به‌عنوان استاد علوم سیاسی به تدریس علوم سیاسی پرداخت اما بعد از انقلاب فرهنگی از دانشگاه کنار گذاشته شد. از جمله آثار مهمِ او که تفکراتش را نمایندگی می‌کند می‌توان به ترجمه «بچه‌های ژیواگو» نوشته ولادیسلاو زوبوک اشاره کرد که در آن به حوادث مربوط به ظهور و سقوط روشنفکران روسی هم‌نسل خویش می‌پردازد، گروهی که آنان را «وارثان روحی دکتر ژیواگو» می‌خواند. شخصیت‌هایی که زوبوک به آنان پرداخته است، طیف گسترده‌ای از سوسیالیست‌هـای چپ افراطـی تـا ناسیونالیست‌های راست‌گرا را در بر‌می‌گیرد. او خیزش و شکـوه جنبش مخالفان اتحـاد جمـاهیر شوروی سوسیالیستی را به‌عنوانِ رخدادی در تاریخ ادبیات روسیه در نظر می‌گیرد که و تأثیر آن را نه‌تنها در مقام اپوزیسیون کارآمد سیاسی بلکه در دستاوردهای مدنی می‌داند که به قالب ادبیات درآمده و ازجمله آثار کلاسیک روسیه تلقی می‌شود. در میان آثار میرزاصالح سهمِ عمده با آثار تاریخی و تصحیح متون مهم و خاطرات شخصیت‌های سیاسی است که از خلال آن می‌توان تصویری دقیق‌تر از تاریخ در اختیار داشت:‌ «سفرنامه میرزا صالح شیرازی»، «جنبش میرزا کوچک‌خان»، «خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی»، «خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ»، «خاطرات سیاسی احمد آرامش»، «خاطرات سیدمحمدعلی شوشتری»، «خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه»، تصحیح ژیل بلاس (رنه لوساژ، ترجمه میرزا حبیب اصفهانی)، «روشنفکران و عالیجنابان خاکستری» ویتالی شنتالینسکی، «برخورد تمدن‌ها» برنارد لوئیس، «مذاکرات مجلس اول»، «بحران و دموکراسی در مجلس اول»، «نامه‌هایی از تهران»؛ خاطرات سر ریدر بولارد، «باخ» دنیس آرنولد، «کلاوزوتس» مایکل هاوارد، «نانکینگ»؛ شرح جنایت‌های ژاپن در چین در خلال جنگ جهانی دوم و «فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی» (اسناد وزارت خارجه انگلیس) و «دیپلماسی و قتل در تهران» «گریبایدف: شاعر سیاست‌پیشه» هر دو از لارنس کلی. میرزاصالح از آن ‌دسته مترجمانی است که بر اساس تفکر خود و ضرورتی که درک می‌کردند دست به انتخاب کتاب‌هایی برای ترجمه می‌زدند. از این‌روست که در فهرستِ آثار ترجمه‌شده میرزاصالح رمانی از هرتا مولر، «سرزمین گوجه‌های سبز» و سرگذشت «آنا آخماتووا» به روایتِ ایلین فاینشتاین و رمانی از جرزی کوزینسکی با نام «عروج» (ترجمه مشترک با محمد قاضی) به چشم می‌آید. غلامحسین میرزاصالح از معدود منتقدان مارکسیسم و کمونیسم استالینی و قرائت‌های چپ یا مسلط از تاریخ معاصر ایران، کودتای 28 مرداد و چهره‌های شاخص تاریخی بود که سعی داشت با استناد به اسناد و مدارک موجود و رعایت انصاف بدون جانبداری و تعصب‌ورزی به نقد تاریخ معاصر ایران و نیز روسیه بپردازد و شاید مقاله روشنگرِ «مارکس از نگاهی دیگر» به قلم او نمونه خوبی برای شناخت روحیات انتقادی او باشد و البته این روحیه در دیگر آثار او و انتخاب‌هایش برای ترجمه و نیز در دقت‌نظر و وسواس غریبی که در مصاحبه و نوشتن مقالاتش داشت، نمود بارزی دارد.