توافق تا زندانی شماره چهار؟

عبدالرحمن فتح‌الهی: جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید، روز یکشنبه در گفت‌وگو با شبکه صدای آمریکا از مذاکرات با طرف ایرانی بر سر تعیین تکلیف زندانیان دوتابعیتی خبر داد و عنوان کرد دولت جو بایدن با هدف آزاد‌کردن آمریکایی‌های بازداشت‌شده در ایران، با جمهوری اسلامی ایران «مذاکرات غیرمستقیم» دارد. سالیوان در تشریح مذاکرات «مستقیم یا غیرمستقیم» با تهران، به ذکر این نکته پرداخت که «ما به‌طور غیرمستقیم با ایران تماس داشته‌ایم و هیچ مذاکره مستقیمی بر سر پرونده هسته‌ای یا بازداشت‌شدگان وجود ندارد. ما از این دست گفت‌و‌گوهای غیرمستقیم در مورد بازداشت‌شدگان داشته‌ایم؛ زیرا این وظیفه ما‌ست که تلاش کنیم شهروندان آمریکایی را به خانه بازگردانیم». مشاور امنیت ملی کاخ سفید با این مقدمه ادامه داد: «بنابراین، ما با هر دولتی به هر نحوی که بتوانیم، صحبت می‌کنیم؛ مانند کاری که با دولت روسیه درباره آمریکایی‌هایی که به ناحق بازداشت‌ شده‌اند، انجام می‌دهیم». سالیوان «مذاکرات را در راستای تلاش برای یافتن راه‌حلی برای بازگرداندن شهروندان ما به خانه» توصیف و بیان کرد: «در حال حاضر هیچ خبر جدیدی درباره اینکه ما به نتیجه خاصی رسیده‌ باشیم، ندارم».‌ ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه، در نشست خبری دیروز (دوشنبه) خود در واکنش به اظهارات سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید، درباره مذاکرات غیرمستقیم برای آزادی زندانیان، به نحوی سربسته نفس مذاکرات را تأیید کرد. کنعانی در یک بازگویی مواضع قبلی عنوان کرد: «از همه مسیرها و فرصت‌های دیپلماتیک از‌جمله گفت‌وگوهای با واسطه و تبادل پیام‌های با واسطه برای احقاق حقوق حقه ملت ایران در موضوع هسته‌ای استفاده خواهیم کرد و از هیچ فرصتی دریغ نخواهیم کرد». سخنگوی دستگاه سیاست خارجی از ادامه تلاش‌های دیپلماتیک خبر داد. به گفته کنعانی، «مسیر تلاش‌های دیپلماتیک متناسب با شرایط و فرصت‌ها، هم در ارتباط با آزادی زندانیان و هم رفع انسداد از دارایی‌های مالی ایران و هم در ارتباط با مذاکرات رفع تحریم‌ها ادامه دارد». از دید کنعانی، گفت‌وگوها و تبادل پیام‌ها با طرف آمریکایی با فراز‌و‌نشیب‌هایی همراه است.

پیش از این نیز جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا، در مصاحبه‌ای با روزنامه الشرق به رایزنی‌های واشنگتن با تهران درباره تبادل زندانیان اعتراف و تأکید کرد توافق هسته‌ای قریب‌الوقوعی با ایران در کار نیست، اما مذاکرات بر سر تبادل زندانیان ادامه داد. کربی اذعان کرد که نمی‌تواند به جزئیات این مذاکرات پشت پرده با طرف ایرانی اشاره کند. با‌این‌حال، به گفته سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید، درباره بازگرداندن شهروندان آمریکایی بازداشت‌شده در ایران و روسیه با تهران و مسکو مذاکراتی جدی در جریان است. پیرو این مواضع، برخی رسانه‌های غربی قبل‌تر مدعی حصول توافق‌هایی بین ایران و ایالات متحده بر سر آزادی شهروندان آمریکایی بودند که البته مقامات دولت بایدن نیز به تکرار این ادعاها را رد کردند. اواخر خرداد‌، متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، عنوان کرده بود: «دوست دارم پشت تریبون بایستم و بگویم توافقی برای بازگرداندن شهروندان آمریکایی به خانه حاصل شده، اما این اتفاق رخ نداده است. این مسئله‌ای است که کماکان روی آن کار می‌کنیم و وقت و منابع زیادی برای محقق‌شدن آن صرف می‌کنیم». تأکید جیک سالیوان، جان کربی و ناصر کنعانی بر وجود مذکرات پشت پرده بین تهران و واشنگتن برای تعیین تکلیف زندانیان دوتابعیتی، در شرایطی صورت می‌‌گیرد که بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، به‌تازگی از دستاورد بزرگ در مذاکرات آمریکا و ایران و نزدیک‌بودن دستیابی آنان به توافق بر سر زندانیان و همچنین برنامه هسته‌ای سخن گفت.

پای زندانی چهارم در میان است

در‌‌حالی‌که مقامات ایران، آمریکا و عمان به آینده مذاکرات برای آزادی زندانیان دوتابعیتی امیدوارند، اخیرا موضوع وجود زندانی چهارم و مبادله او نیز مطرح شد که به دنبال نام‌بردن از زندانی چهارم، عنوان شد تلاش‌ها برای دستیابی به توافق موقت بین ایران و ایالات متحده با شکست مواجه شده است؛ چرا‌که جریان‌های حاکم در ایران بر سر خواسته‌‌های آمریکا در مورد آزادی زندانیان به تفاهم نرسیده‌اند. بنا بر گفته یک منبع آگاه در ایران، مقامات آمریکایی به‌طور غیرمنتظره‌ای به دنبال اضافه‌کردن نام چهارم به فهرست افرادی بودند که می‌‌خواهند به‌عنوان بخشی از توافق موقت آزاد شود. در این رابطه، شنیده شد که با اینکه اوایل این ماه به نظر می‌رسید تهران و واشنگتن پیشرفت خوبی در مذاکرات داشتند، اما با طرح زندانی چهارم، دو طرف به بن‌بست رسیدند.

هرچند نام و تابعیت این زندانی چهارم رسانه‌ای نشده است، اما احتمالا نام و هویت زندانی چهارم مدنظر آمریکا، «شهاب دلیلی» باشد که فروردین سال ۱۳۹۵ حین بازگشت به آمریکا، توسط مأموران وزارت اطلاعات بازداشت و به ۱۰ سال زندان محکوم شد. تا پیش از این گفت‌وگوهای جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا بر سر زندانیان دوتابعیتی مشخصا روی سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی متمرکز بود. بنابراین اضافه‌شدن موضوع تبادل زندانی چهارم در ادامه می‌تواند اقتضائات دیگری را برای مذاکرات پشت پرده تهران‌-‌واشنگتن رقم بزند؛ چرا‌که به باور رسول نهاوندی، «اگر موضوع زندانی چهارم صحت داشته باشد و به تبعش مذاکرات بر سر زندانیان دوتابعیتی شامل چهار نفر باشد، قطعا تهران خواسته‌های بیشتری را روی میز گذاشته و دولت بایدن هم باید مطابق با آن رفتار کند». این کارشناس در گفت‌وگوی خود با «شرق»، تأکید دارد که وجود زندانی چهارم سطح و قالب گفت‌وگوها را تغییر خواهد داد؛ چرا‌که به زعم او، «هر‌گونه پیشرفتی در مذاکرات، مادامی که ایران توافقی بر سر موضوع زندانیان دوتابعیتی آمریکایی نداشته باشد، حاصل نخواهد شد؛ حال آنکه درخواست آمریکا برای تبادل زندانی چهارم، عملا بر پیچیدگی‌‌های مذاکرات افزوده و به محل مناقشه تبدیل شده است».

با در نظر گرفتن درخواست جدید آمریکا برای مبادله زندانی چهارم در جریان مذاکرات با ایران بر سر تعیین تکلیف زندانیان دو‌تابعیتی، اکنون سؤال مهم‌‌تر این است که واکنش تهران چه خواهد بود؟ چرا‌که تا اینجای کار، رسانه‌ها از توقف در مذاکرات به دلیل طرح موضوع زندانیان چهارم سخن گفته‌اند. حال در این میان اظهارنظر‌های جیک سالیوان، جان کربی و همچنین اذعان دیروز ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، نشان می‌دهد که مذاکرات دوجانبه تهران‌–‌واشنگتن برای آزادی زندانیان دوباره از سر گرفته شده و احتمالا درخواست آمریکا برای تعیین تکلیف زندانی چهارم نیز از سوی ایران پذیرفته شده است.

در همین رابطه و به نقل از برخی مقامات در دولت سیزدهم که تأیید نشده است، سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، گویا آماده است چهارمین زندانی را به عنوان بخشی از توافق با آمریکایی‌ها آزاد کند. با‌این‌حال، صدا‌های مخالفی در بین نهاد‌های با‌نفوذ وجود دارد که اصرار دارند سرنوشت چهارمین زندانی باید به عنوان موضوعی جداگانه مورد بحث قرار گیرد. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در نشست خبری هفته پیش خود هم تأکید کرد: «موضوع تبادل زندانیان همچنان در دستور کار ما‌ست و طرفین با حسن نیت به دنبال ایفای نقش در این زمینه هستند. البته باید دید آیا دولت آمریکا آماده تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه است یا خیر». این دست اظهار خوش‌بینی‌های ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه در جریان نشست خبری دو هفته اخیر خود به موازات اعتراف جیک سالیوان و جان کربی حکایت از آن دارد که با اعلام آمادگی احتمالی سیدابراهیم رئیسی برای تبادل زندانی چهارم شاید در آن سو، دولت بایدن هم از خواسته‌های دیگر خود کوتاه آمده و طرفین بر سر موضوع تبادل زندانیان به حصول یک توافق نزدیک‌تر شده‌اند. اما هرچه هست، در این سکوت خبری، زندانی چهارم به معمای مذاکرات اخیر ایران و آمریکا بدل شده است.

در همین باره علی حسین‌پور در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، با اشاره به وضعیت حساسی که در سایه اتفاقات سال گذشته شکل گرفته است، احیای برجام را چندان در دسترس نمی‌داند، کمااینکه از دیدگاه او در چند روز اخیر دیگر اخبار مثبتی برای حصول تفاهم شنیده نمی‌شود. اما این کارشناس در عین حال یادآور می‌شود که به دلیل اوج‌گیری وضعیت نامناسب اقتصادی و معیشتی در داخل کشور، امکان انعطاف در مذاکرات صرفا در حوزه تبادل زندانیان دوتابعیتی وجود دارد.

با این خوانش، حسین‌پور گریزی به تحولات داخلی آمریکا در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ می‌زند و بر این باور است که دولت بایدن هم در آستانه انتخابات با گرم‌ترشدن تنور رقابت‌ها قطعا به یک امتیاز و دستاورد برای پیروزی در انتخابات درون‌حزبی دموکرات‌ها نیاز دارد که می‌تواند از دل مذاکرات غیرمستقیم با تهران، ذیل نقش‌آفرینی عمان برای آزادی زندانیان دوتابعیتی به دست آید. این کارشناس اعتقاد دارد با پررنگ‌ترشدن انتقادهای خانواده زندانیان دوتابعیتی ایرانی - آمریکایی علیه دولت بایدن قطعا رئیس‌جمهور ایالات متحده برای ترمیم وجهه و چهره خود به بازگشت این زندانیان دوتابعیتی نیاز دارد.

 طرح مجدد درخواست برای دیدار با جو بایدن

با درنظرگرفتن مجموعه نکات یادشده به نظر می‌رسد دولت جو بایدن با قرارگرفتن در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری تلاش وافری دارد به یک توافق نسبی با ایران به عنوان یک برگ برنده انتخاباتی دست پیدا کند. در این میان فشار مضاعف خانواده زندانیان دوتابعیتی ایرانی - آمریکایی هم مزید بر علت شده است که کاخ سفید مذاکرات با تهران را در این رابطه به نتیجه برساند. در این خصوص سه‌شنبه هفته گذشته (۱۳ تیر/ ۴ جولای) اعضای خانواده سه زندانی آمریکایی-ایرانی (نمازی، طاهبار و شرقی) در مراسم رونمایی از دیوارنگاره شهروندان آمریکایی زندانی در خارج از این کشور در هیوستون تگزاس مجددا خواهان ملاقات با جو بایدن و آزادی این زندانیان شدند. شیلا جکسون لی و الن گرین دو نفر از نمایندگان دموکرات ایالت تگزاس در کنگره آمریکا نیز در این مراسم سخنرانی کردند و خواستار آزادی فوری زندانیان آمریکایی شدند. آنها تأکید کردند که در نامه‌ای به جو بایدن خواهان افزایش فشارها برای آزادی شهروندان زندانی آمریکایی خواهند شد.

قبل‌تر و در ۳۱ فروردین (۲۰ آوریل) باقر نمازی، شهروند ایرانی‌-آمریکایی و پدر سیامک نمازی که به‌تازگی پس از هفت سال ممنوع‌الخروجی از ایران توانست به آمریکا بازگردد، طی نامه‌ای درخواست دیدار با جو بایدن برای تعیین تکلیف فرزندش را داشت. باقر نمازی در نامه مذکور نوشت که جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا درخواست او برای ملاقات و گفت‌وگو درباره وضعیت سیامک نمازی در ایران را نادیده گرفته است. نمازی تأکید کرد که امنیت و سرنوشت پسرش در دست دولت آمریکا قرار دارد و گفت که‌ نیازمند دیدار با جو بایدن است.

باقر نمازی در ادامه نامه خود خواستار «تعهد شخصی» بایدن به آزادی‌ فوری تمامی دوتابعیتی‌های زندانی در ایران شده است. پدر سیامک نمازی در انتهای نامه‌اش از رئیس‌جمهوری ایالات متحده خواست مانند خانواده‌های دیگر زندانیانی که به خانه بازگشتند، او نیز فرصت دیدار با جو بایدن را بیابد و تأکید کرد که «لحظات آینده‌ای که ممکن است با فرزندم داشته باشم در دستان شماست. نگذارید فرصت مانند فرصت‌های سوخته قبلی از میان برود». سیامک نمازی هم در اسفند ۱۴۰۲، در گفت‌وگوی تلفنی با کریستین امان‌پور در شبکه خبری سی‌ان‌ان، از جو بایدن خواست که به این «کابوس» پایان دهد. او گفت که «امیدش این بود که دولت آمریکا برای شهروندانش تلاش می‌کند، اما فهمیدم دولت آمریکا مرا رها کرده است». به موازات نامه‌نگاری باقر نمازی و نیز انتقاد وکیل خانواده نمازی از بی‌پاسخ‌ماندن خواسته آنها برای دیدار با رئیس‌جمهوری و مقامات دولت آمریکا، یک عضو خانواده مراد طاهباز نیز تأکید کرد که آنها نیز مانند خانواده نمازی اطمینانی به تلاش دولت بایدن برای «آزادی پدرشان» ندارند. تارا طاهباز در گفت‌وگو با خبرگزاری رویترز عنوان کرد که از زمان روی‌کارآمدن جو بایدن، به ما گفته شد که موضوع آزادی عزیزان ما در اولویت دولت است، اما هیچ اقدامی نمی‌بینیم و امیدداشتن سخت است. خبرگزاری رویترز در ادامه به نقل از دختر مراد طاهباز به این نکته اشاره کرد که خانواده‌اش و بستگان دو زندانی آمریکایی دیگر در ایران امیدوارند بایدن در نشستی در واشنگتن که قرار است ماه آینده برگزار شود، فرصتی به آنها بدهد تا خواسته‌هایشان را حضوری توضیح دهند.

با توجه به فشار خانواده‌های زندانیان دوتابعیتی ایرانی - آمریکایی، علی حسین‌پور در ادامه گپ‌وگفتش با «شرق»، این سناریو را محتمل می‌داند که دولت بایدن با شروع فصل انتخابات سعی کرده است مجددا از کارت عمان که همواره به صورت سنتی از آن استفاده کرده، در موضوعات مربوط به زندانیان دوتابعیتی استفاده کند و با دعوت مسقط از تهران، مذاکرات با ایران شروع شود تا مشابه با موضوع نازنین زاغری و انوشه آشوری، زندانیان ایرانی - آمریکایی هم آزاد شوند که یک برگ برنده برای بایدن باشد. البته این کارشناس اعتقاد دارد اگرچه بایدن به این برگ برنده انتخاباتی نیاز دارد و دولت رئیسی هم بنا به دلایل اقتصادی درصدد آزادسازی برخی منابع بلوکه‌شده خود در کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است، اما به باور او بایدن به‌هیچ‌وجه آزادسازی مستقیم اموال و دادن پول‌های بلوکه‌شده به ایران را در دستور کار ندارد، بلکه، واشنگتن اجازه استفاده از این پول‌های بلوکه‌شده را صرفا برای خرید دارو و غذا از طریق کشور ثالث به تهران بدهد. در ادامه آنچه علی حسین‌پور به آن اشاره کرد، همایون ناصری هم به‌عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق» از یک سناریوی محتمل می‌گوید. به باور او شاید در شرایط کنونی دولت بایدن به دلیل فشار افکار عمومی در سایه تحولات ایران فعلا تمایلی به گفت‌وگو با تهران بر سر موضوع هسته‌ای نداشته باشد، همچنان که جان کربی در مصاحبه با الشرق، هرگونه مذکراه با ایران بر سر توافق هسته‌ای را تکذیب کرد، اما از منظر ناصری، «به هر میزان که انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ آمریکا گرم‌تر شود، نیاز بایدن هم به یک دستاورد جدی بیشتر خواهد شد و در این میان ناصری، توافق با ایران بر سر موضوع هسته‌ای را همان برگ برنده انتخاباتی می‌داند». البته این کارشناس برای تشریح بیشتر گفته‌های خود به دو نکته مهم اشاره دارد، اول اینکه احتمالا دولت بایدن به دنبال بازگشت به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ نیست، بلکه تحمیل توافق جدید را به ایران در سر دارد و نکته دوم آنکه تهران هم به‌واسطه‌های پررنگ‌شدن چالش‌های اقتصادی چندان بی‌میل نیست که این مذاکرات مجددا از سر گرفته شود.