مرثیه‌ای برای هر سال!

شرق: ماه آخر پاییز است و جولان همیشگی آلودگی هوا. دیروز کیفیت هوای تهران با شاخص ۱۱۳ در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس اعلام شد. اگرچه اداره کل هواشناسی استان تهران به همه تهرانی‌ها هشدار داد که تا روز سه‌شنبه افزایش آلاینده‌های جوی، به‌ویژه ذرات کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون در مناطق مرکزی و جنوبی استان تهران پیش‌بینی می‌شود.

در این هشدار گفته شد که با توجه به عدم وزش باد چشمگیر و پایداری جو به‌ویژه در ساعات عصر و شب تا اوایل صبح افزایش نسبی آلاینده‌ها و کاهش کیفیت هوا در حد ناسالم برای گروه‌های حساس و در صورت عدم مهار منابع، انتشار آلاینده‌های جوی، در بعضی ساعت‌ها هوای ناسالم برای تمام گروه‌ها به‌ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران دور از انتظار نیست.

این وضعیت در‌حالی است که پریروز محمد‌صادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، به ایرنا گفته بود که سال گذشته آلودگی هوا جان ۵۰ هزار نفر را گرفته است. به گفته او و بر‌اساس اطلاعات مرکز تحقیقات آلودگی هوا که داده‌های آن از ایستگاه‌های پایش سراسر کشور گرفته شده، نشان می‌دهد که سال گذشته حدود ۵۰ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در کشور رخ داده است. او گفته این تعداد موارد مرگ بین ۱۰ تا ۱۲ درصد از کل موارد مرگ در کشور را به خود اختصاص داده است: «سالانه حدود ۴۵۰ هزار مورد مرگ ناشی از عوامل مختلف مانند تصادف و بیماری در کشور اتفاق می‌افتد که از این تعداد ۵۰ هزار مورد آن به آلودگی هوا منتسب است؛ یعنی تقریبا حدود ۱۲ درصد از کل موارد مرگ را به خودش  اختصاص می‌دهد».

حسنوند گفته است مهم‌ترین آلاینده‌ای که در‌حال‌حاضر در کشور وجود دارد و تعداد روزهای ناسالم را رقم می‌زند، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون است. این آلاینده تقریبا از سال ۱۳۹۰ تاکنون اندازه‌گیری می‌شود. سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ روند تغییرات این آلاینده کاهشی بود، یعنی بهترین سال از لحاظ آلودگی هوا تاکنون سال ۱۳۹۷ بود که علت آن هم ناپایداری جوی و بارندگی‌های مناسب در کشور بود. بعد از آن سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ یعنی چهار سال متوالی تقریبا روند افزایش غلظت آلاینده ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون را داشتیم. یعنی رکورد افزایش آلاینده هوا در آن چهار سال زده شد.

سالانه 8 میلیون مرگ

چند روز پیش، عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، به ایرنا گفته بود‌ آلودگی هوا هر‌سال بیش از هشت میلیون مرگ زودرس را در دنیا رقم می‌زند و در دنیا به ‌عنوان دومین عامل مرگ زودرس شناخته می‌شود: «مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا به ‌عنوان دومین عامل مرگ پس از فشار خون شناخته شده‌اند. یکی از دلایل فشار خون هم مواجهه با آلودگی هواست. آلودگی هوا به ‌عنوان بزرگ‌ترین معضل محیط‌زیستی و خطرناک‌ترین عامل محیط‌زیستی برای سلامت انسان است».

به گفته او، در ایران طبق قانون «هوای پاک» یکی از وظایف وزارت بهداشت، محاسبه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا و خسارات اقتصادی ناشی از آن است. این وزارتخانه از سال ۱۳۹۶ این کار را شروع کرده است. آخرین آماری که وزارت بهداشت منتشر کرده، مربوط به سال ۱۴۰۲ است. در بررسی که در ۵۷ شهر با جمعیتی نزدیک به ۴۸ میلیون نفر انجام شده است، ۳۰‌هزار‌و ۶۹۰ نفر از هم‌وطنان‌مان بر اثر مرگ منتسب به ذرات معلق در این شهرها جان خود را از دست داده‌اند.

19 آبان رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور اعلام کرد‌ تأکیدهای وزارت کشور درباره اقدامات پیشگیرانه شهرداری‌ها، به‌ویژه کلان‌شهرها، برای مقابله با آلودگی هوا در نیمه دوم سال به منظور اجرا از سوی مدیریت شهری به استانداری‌ها ابلاغ شده است. در این ابلاغیه بر پایش و جلوگیری از آتش‌زدن پسماند در حومه شهرها به‌ویژه کلان‌شهرها، همچنین انجام سرویس دوره‌ای ناوگان حمل‌ونقل عمومی، دریافت معاینه فنی، برنامه‌ریزی برای تعطیلی کارگاه‌های ساختمانی در شرایط اضطرار آلودگی هوا و انجام معاینه فنی موتورخانه‌ها تأکید شده است. همچنین از شهرداری‌ها خواسته شده‌ اقدامات لازم را در زمینه شناسایی و رفع گره‌های ترافیکی در شهرها انجام دهند.

اهمیت تغذیه

رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران توضیح داده‌ براساس اعلام سازمان جهانی بهداشت، عدد ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون باید پنج باشد؛ یعنی سالانه غلظت این ذرات باید پنج میکروگرم باشد که در این شرایط اثرات کمی مشاهده می‌شود، نه اینکه هیچ اثری مشاهده نشود. اما در شهری مانند تهران ۵.۵ برابر بالاتر از حد سلامت جهانی و ۲.۵ برابر استاندارد ملی است که عدد ۱۲ میکروگرم بر مترمکعب است. این وضعیت سلامت شهروندان را به صورت جدی در معرض خطر قرار می‌دهد. سال گذشته یکی از اعضای شورای شهر گفته بود‌ بر‌اساس گزارش دستگاه‌های نظارتی و کمیسیون اصل نود، شش‌هزار‌و ۳۹۸ نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا جان باخته‌اند. طبیعتا رسیدگی و مدیریت این موضوع از عهده شهروندان خارج است و آنها صرفا می‌توانند به خودمراقبتی بیشتر در این زمینه بپردازند. از اهمیت تغذیه در جان سالم به در بردن از آلودگی هوای این روزها نباید غافل بود. به گفته افشین دلشاد، سرپرست معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، در شرایط آلودگی هوا توجه به تغذیه مناسب می‌تواند نقش مهمی در کاهش آسیب‌های ناشی از آلاینده‌ها داشته باشد. مصرف مواد غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان مانند ویتأمین C و E، می‌تواند به کاهش اثرات رادیکال‌های آزاد کمک کند. این مواد در میوه‌هایی مانند پرتقال، لیمو، کیوی و سبزیجاتی مانند کلم بروکلی، اسفناج و گوجه‌فرنگی یافت می‌شوند.

همچنین بر اهمیت مصرف مایعات، به‌ویژه آب و دمنوش‌های گیاهی برای دفع سموم تأکید می‌شود. بهتر است از مصرف غذاهای چرب، شور و سرخ‌شده که می‌توانند التهاب بدن را افزایش دهند، پرهیز شود. به گفته دلشاد، مواد غذایی حاوی امگا ۳، مانند ماهی‌های چرب، گردو و دانه‌های چیا، برای تقویت سیستم ایمنی توصیه می‌شوند.

نرخ جهانی مرگ‌و‌میر

یونیسف اعلام کرده است‌ آلودگی هوا عامل مرگ 8.1 میلیون نفر در جهان در سال 2021 بوده و دومین عامل خطر مرگ از جمله برای کودکان زیر پنج سال است. گزارشی که با همکاری یونیسف و مؤسسه اثرات سلامت HEI انجام شده، نشان می‌دهد‌ کودکان زیر پنج سال در این میان بسیار آسیب‌پذیر هستند. همچنین در این گزارش به عواملی از جمله زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، آسم و بیماری‌های ریوی در افراد در معرض آلودگی هوا اشاره شده است.

یورونیوز در گزارشی به مطالعه‌ای در این زمینه اشاره کرده است. گزارش سازمان غیردولتی بهره‌وری انرژی سی‌ال‌ای‌اس‌پی (CLASP)، اتحادیه بهداشت عمومی اروپا (EPHA) و سازمان تحقیقات علمی کاربردی هلند (TNO) نشان می‌دهد که پخت‌و‌پز با اجاق‌های گازی و بدون تهویه باعث می‌شود سطح دی‌اکسید نیتروژن (NO2) داخلی به طور مرتب از دستورالعمل‌های کیفیت‌های هوای سازمان جهانی بهداشت و استانداردهای آلودگی اتحادیه اروپا فراتر برود.

به گفته سازمان بهداشت جهانی، ذرات معلق و دیگر آلاینده‌های موجود در هوا می‌توانند راه‌های تنفسی و ریه‌ها را ملتهب و سیستم ایمنی را مختل کنند و ظرفیت حمل اکسیژن خون را کاهش دهند. گزارش‌هایی قطعی نیز درباره ارتباط آلودگی هوا با برخی بیماری‌ها در سطح جهانی منتشر شده است.

از‌ جمله اینکه قرار‌گرفتن در معرض آلودگی می‌تواند به عفونت‌های تنفسی، بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و سرطان ریه، به‌ویژه در میان گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان و افراد کم‌درآمد منجر شود. همچنین آلودگی هوا بیماری‌های مربوط به حوزه زنان و خطر افزایش مرده‌زایی را نیز تقویت می‌کند.

هشدار جهانی دیگر در این زمینه مربوط به کودکان است. به گفته یونیسف قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا در کودکان خردسال با ذات‌الریه، می‌تواند مرگ یک کودک از هر پنج کودک را در سطح جهان به همراه داشته باشد. همچنین آلودگی هوا با آسم، شایع‌ترین بیماری مزمن تنفسی در کودکان است. موضوع مهم دیگر اشاره‌شده، درباره توزیع تأثیر آلودگی هوا در محیط‌های جغرافیایی و تأثیر آن بر سلامت کودکان است. نرخ مرگ‌و‌میر مرتبط با آلودگی هوا در کودکان زیر پنج سال در شرق، غرب، مرکز و جنوب آفریقا صد برابر بیشتر از همتایان آنها در کشورهای پردرآمد است.