با زباله الکترونیکی در ایران چه می‌کنند؟
ایران در بین ۱۰ کشور نخست تولید کننده زباله‌های الکترونیکی قرار دارد، اما هیچ برنامه مدیریتی برای بازیافت آن ندارد
ایران در بین ۱۰ کشور نخست تولید کننده زباله‌های الکترونیکی قرار دارد، اما هیچ برنامه مدیریتی برای بازیافت آن ندارد
«محمد»، کودک ۱۲ساله، هر روز به‌جای مدرسه، در حاشیه جنوب تهران روی تپه‌ای از زباله‌های الکترونیکی می‌نشیند. با دست‌های برهنه، سیم‌های یک لپ‌تاپ فرسوده را جدا می‌کند تا ذرات مس و طلای آن را استخراج کند. او نمی‌داند که هر بار این کار را انجام می‌دهد، سرب و جیوه موجود در آن قطعات، آرام‌آرام به خونش نفوذ می‌کند و نه‌تنها هوشش را کاهش می‌دهد، بلکه جسم معصوم و بی‌گناهش را نیز به هزار درد بی‌درمان مبتلا می‌کند.
این تصویر، تنها بخشی از داستان سیاه ۴۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی است که ایران سالانه تولید می‌کند و همین آمار این کشور را در رده ۱۰ کشور نخست در تولید این زباله‌ها فرار می‌دهد؛ زباله‌هایی که کمتر از ۱۰ درصد آنها بازیافت می‌شود و باقی در گورستان‌های سمیِ محله‌هایی مانند کهریزک و آشتی آباد دفن می‌شوند. این زباله‌ها نه‌تنها چهره شهر را زشت می‌کنند، بلکه موجب شده‌اند آب‌وخاک تا عمق دو متری آلوده شوند. «مریم حسینی»، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، هشدار می‌دهد: «هر لامپ LED حاوی ۰.۰۱ گرم جیوه است که می‌تواند شش هزار لیتر آب را غیرقابل‌آشامیدن کند. اینجا در هر مترمربع، هزاران لامپ دفن شده است.» براساس گزارش برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، کمتر از ۷ درصد این زباله‌ها به‌صورت اصولی بازیافت می‌شوند و ۸۰ درصد باقیمانده به کشورهایی مانند غنا، نیجریه و پاکستان قاچاق می‌شود. سازمان محیط‌زیست هشدار می‌دهد این زباله‌ها حاوی یک هزار ماده سمی از جمله آرسنیک، جیوه و سرب هستند که نه‌تنها خاک و آب را آلوده می‌کنند، بلکه سلامت میلیون‌ها نفر را در معرض تهدید قرار می‌دهند.
اما داستان این زباله‌ها به ایران ختم نمی‌شود. وقتی گوشی قدیمی خود را در سطل زباله می‌اندازید، این پایان کارش نیست. این دستگاه ابتدا به دست قاچاقچیانی می‌افتد که آن را به بندرعباس می‌برند. از آنجا درون کانتینرهای حمل زباله به کشورهایی مانند ساحل عاج، غنا و نیجریه فرستاده می‌شود، جایی که کودکان معدنچی در رودخانه‌های اسیدی به‌دنبال ذرات طلا می‌گردند. «آمائو»، کودک ۱۰ساله غنایی، هر روز ۱۲ ساعت در آب آلوده می‌ایستد تا تکه‌هایی به‌اندازه یک دانه برنج پیدا کند. سازمان جهانی کار تخمین می‌زند ۳۰۰ هزار کودک در آفریقا قربانی این تجارت سیاه هستند. یک گزارش تکان‌دهنده از گلوبال ویتنس نشان می‌دهد خاک برخی مناطق کشور غنا ۵۰ برابر حد مجاز سرب دارد، سربی که به‌طور مستقیم ناشی از زباله‌های الکترونیکی اروپا و آسیا است.
هرچند چنان که گفته شد، ایران یکی از ۱۰ کشور اول جهان در تولید زباله الکترونیکی است، اما هیچ سیستم مدیریتی برای آن پیش‌بینی نشده است. بااین‌حال، راه‌های امیدوارکننده‌ای برای مقابله با این فاجعه وجود دارد. کشورهایی مانند ژاپن با بازیافت ۹۵ درصد زباله‌های الکترونیکی خود، نشان داده‌اند این مشکل راه‌حل دارد. اولین کلید موفقیت آنها قانون «مسئولیت تولیدکننده» است که شرکت‌ها را موظف می‌کند محصولات فرسوده را جمع‌آوری و بازیافت کنند. ایران نیز می‌تواند با ایجاد ایستگاه‌های جمع‌آوری در سطح شهر و اجرای پویش‌هایی مانند «گوشی‌هایت را دفن نکن»، مردم را به مشارکت ترغیب کند. استارت‌آپ‌های داخلی نیز وجود دارند که درحال‌توسعه روش‌هایی برای استخراج ایمن فلزات از زباله‌ها هستند، آنها زباله‌ها را از در منازل جمع‌آوری می‌کنند و در ازای آن چیزهایی مانند کوپن خرید ارائه می‌دهند. اما این تلاش‌ها بدون حمایت دولت و آگاهی عمومی به نتیجه نخواهد رسید.
این بحران تنها محیط‌زیست را تهدید نمی‌کند، بلکه عدالت اجتماعی را نیز زیر سؤال می‌برد. محمد در تهران و آمائو در غنا، قربانیان یک سیستم ناکارآمد جهانی هستند. اما هنوز هم راه‌هایی برای نجات وجود دارد؛ اگر هر شهروند ایرانی ماهی یک دستگاه الکترونیکی را به ایستگاه‌های بازیافت تحویل دهد، سالانه به‌اندازه ۶۰ میلیون دستگاه از آلودگی محیط‌زیست جلوگیری می‌شود. به قول الگور، برنده جایزه نوبل صلح: «ما تنها یک زمین داریم… یا با هم آن را نجات می‌دهیم، یا با هم نابود می‌شویم.»
