فرمول تولید فساد

شرق: نشست «گلوگاه‌های تولید فساد در مدیریت شهری» از سلسله نشست‌های «توسعه و اقتصاد شهر» با حضور سیدامیر منصوری رئیس پژوهشکده نظر و استاد دانشگاه تهران و حسن عابدی‌جعفری وزیر اسبق بازرگانی و استاد دانشگاه تهران در پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر برگزار شد.

حسن عابدی‌جعفری در ابتدای سخنان خود، گفت: فساد و ما ادراک فساد؟ تو چه دانی که فساد چیست؟ از همین سؤال مشخص است که ما داریم راجع به چه صحبت می‌کنیم. مفهوم فساد در تمام دنیا مورد بحث است و پرونده آن بسته نشده لذا از صورت‌بندی مفهوم آن تا راهکارهای حذف آن مورد سؤال است.

وی ادامه داد: فساد به منزله یک بیماری است که افراد و جوامع به آن مبتلا می‌شوند لذا هیچ جامعه و فردی وجود ندارد که از فساد مصون باشد. اگر این را بپذیریم، تلویحا در حال گفتن این نکته هستیم که اصل بر سلامت فرد و جامعه است اما می‌تواند به فساد آلوده شود. با این صورت‌بندی ما با سه سؤال مواجه می‌شویم؛ فساد چیست؟ چگونه به وجود می‌آید و چرا به وجود می‌آید؟ که باید دانش پاسخ‌گویی به آنها را کسب کنیم. یکی از مشکلات کشور ما این است که بدون مجهزشدن به این سه دانش، به وضع قانون می‌پردازیم. به همین دلیل است که می‌بینیم قوانین پشت سر هم تدوین می‌شوند چون قانون قبلی کارآمد نبوده است.

وزیر اسبق بازرگانی با تأکید بر پنهان‌بودن فساد در مراحل اولیه شکل‌گیری آن، گفت: فساد مانند موریانه‌ای است که همه چیز را به مرور می‌خورد و زمانی که استحکام را از بین برد، مشخص می‌شود. از طرفی هیچ حوزه‌ای نمی‌توان یافت که به فساد مبتلا نشده باشد یا در آینده نشود. هیچ‌کس در هیچ لباس و جنسیتی هم از فساد بری نیست. اگر ما دلیلی برای مصون‌بودن از فساد بیاوریم، اولین اشتباه را مرتکب شده‌ایم. همین اشتباه در دهه دوم انقلاب رخ داد و فکر کردیم ما چون جمهوری اسلامی هستیم، به فساد مبتلا نمی‌شویم. بنابراین خود فساد به عنوان یک بیماری، سطوح گوناگونی دارد. در مراحل اولیه این بیماری می‌توان با درمان‌های سرپایی کارهایی انجام داد اما وقتی وضعیت وخیم شود، باید بیمار بستری شود. الان هم بیماری در کشور ما وخیم شده و ما با درمان خانگی در حال برطرف‌کردن آن هستیم.

وی درخصوص وضعیت فساد در شهرداری تهران نیز گفت: ما ابتدا باید بفهمیم کجاهای بدن شهرداری گرفتار بیماری شده است. باید تکلیف محل فساد مشخص شود. تجربیات جهانی نیز همین مسائل را نشان می‌دهد. آنچه در سازمان‌ها رخ می‌دهد، این است که در سازمان‌ها یک عده برای انجام اهداف خاصی دور هم جمع می‌شوند و در ازای آن معاش آنها باید تأمین شود لذا برای این کار یک پست به هر فرد تخصیص پیدا می‌کند که دارای سطحی از اقتدار است و این اقتدار است که با فساد گره می‌خورد. از همین رو تعریف فساد، سوء استفاده از قدرت است یعنی اگر کسی دارای قدرتی برای خدمت به جمعی از مردم باشد، گوشه چشمی هم برای خودش خواهد داشت لذا اگر او را از سمت خود کنار بزنید، محملی برای فساد پیدا نخواهد کرد. نکته دیگر این است که هرچه قدرت افزایش می‌یابد، میزان آسیب‌پذیری فساد افزایش پیدا می‌کند.

عابدی‌جعفری با اشاره به طبقه‌بندی‌های فساد، گفت: اولین طبقه‌بندی، فساد اجرائی است یعنی کسی به عنوان کارمند دولت به جهت همان موقعیتی که در آن حضور دارد مرتکب فساد می‌شود اما او به واسطه برنامه‌‌ریزی یک عده دیگر چنین جایگاهی پیدا کرده است لذا ما به یک طبقه دیگر پرتاب می‌شویم که فساد قانون‌گذاری نامیده می‌شود یعنی فساد قوه مجریه مانند فساد قوه مقننه نیست. یک عده جوری ریل‌گذاری می‌کنند که افراد مورد منظور خود، در مسیر آن ریل قرار دارند. اینجاست که بیماری وخیم می‌شود. در رژیم گذشته مصوبه‌ای در مجلس تصویب شد که خودرویی با مشخصات خاص مانند در با اندازه مشخص، ساخت کشور مشخص و... می‌تواند وارد کشور شود. اینها را که جمع می‌زدید به یک خودروی خاص می‌رسیدید بنابراین این قانون برای آن مورد نوشته شده بود برای همین اینکه چه کسی وارد مجلس شود خیلی مهم است و مهم‌‌تر این است چه کسی، چرا فلان فرد را به مجلس می‌فرستد.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: ما یک قانون به نام قانون ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد داریم که از زمان نوشتن تا تصویب آن 10 سال زمان برد. دلیل این فاصله این بود که هر چه دیرتر این قانون ابلاغ می‌شد، دیرتر جلوی بخش‌هایی از فساد را می‌گرفت. من برآوردی در مجمع تشخیص مصلحت نظام انجام دادم که از 56 مورد سیاست کلی مصوب آن مرکز، یک مورد هم درباره مبارزه با فساد نبوده است یعنی انگار نه انگار که در کشور فسادی وجود دارد. شما باید سیاست‌گذاری می‌کردید که ذیل آن قانون‌گذاری صورت بگیرد اما یک عده خود چنین کارهایی را به تعویق می‌اندازند تا مبارزه با فساد صورت نگیرد.

این استاد دانشگاه افزود: یک فرمولی وجود دارد که می‌گوید هرگاه در کنار انحصار، اختیار وجود داشته اما پاسخ‌گویی وجود نداشته باشد، فساد رخ می‌دهد. زمینه‌های بروز فساد باید کور شود یعنی باید پاسخ داده شود که برای مبارزه با فساد قانون مناسب دارید؟ در دانشگاه‌های ما یک واحد هم در مورد مبارزه با فساد نداریم. دانشجویی که نه فساد را شناخته و نه راهکارهای مقابله با آن را فرا گرفته، خودش اولین قربانی فساد می‌شود لذا تدابیر پیشگیرانه باید صورت بگیرد. کنوانسیون ملل متحد برای مبارزه با فساد یک تجربه جهانی را جمع کرده که اولین بحث آن پیشگیری از فساد است. ما در ایران، در حوزه پیشگیری به شدت می‌لنگیم. بخش دوم مبارزه با فساد، به پایش و مراقبت برمی‌گردد. مرحله سوم به زمان رخ‌دادن فساد برمی‌گردد که حوزه اختصاصی قوه قضائیه است یعنی زمانی که باید داغ و درفش را به کار ببرد.

ما در حوزه نظارت و پایش حدود 17 سازمان داریم که همه در دست و پای هم هستند و زمانی که فساد رخ داده همه می‌گویند ما نامه نوشته بودیم!

وزیر اسبق بازرگانی در دولت دفاع مقدس، با بیان اینکه دنیا روی مردم و سمن‌ها برای مبارزه با فساد سرمایه‌گذاری کرده است، گفت: میانگین نمره کشورها در فساد 43 از 100 است یعنی متوسط دنیا در فساد، گرفتار هستند. حدود دوسوم کشورها دچار فساد جدی هستند لذا فساد مسئله‌ای بین‌المللی است و مرز نمی‌شناسد. در همه کشورها همه با شعار مبارزه با فساد رأی جمع می‌کنند اما همان‌ها که چنین حرف‌‌هایی می‌زنند پس از رسیدن آنها به قدرت می‌بینیم که حتی مسئولان ستادهای مبارزه با فساد در دوره آنها هم بازداشت می‌شوند.

عابدی‌جعفری در پایان گفت: ما در حوزه قانون‌گذاری این گرفتاری جدی را داریم که آن قانون تصویب‌شده چقدر از درجه سلامت برخوردار است. شما تعجب نمی‌کنید چرا در موقع انتخابات، همه نمایشگاه‌های اتومبیل به ستاد انتخابات تبدیل می‌شود؟ اینها در راه خدا این کار را انجام می‌دهند؟ ما اگر نتوانیم جلوی این مسائل را بگیریم، قانون‌گذاری ما را به جایی می‌برد که بدترین حالت فساد رخ می‌دهد یعنی یک مجری هرچقدر هم سالم باشد، خودش قربانی فساد می‌شود. چرا افراد مرتبا از سمت‌های خود تغییر می‌کنند؟ علت این است که هرکس که عوض می‌شود می‌آید بار خود را ببندد. در چنین شرایطی شایسته‌سالاری و بسیاری از اصولی که در سلامت اداری باید رعایت شود، زیر پا گذاشته می‌شود.

سیدامیر منصوری رئیس پژوهشکده نظر در این نشست با بیان اینکه می‌خواهیم به این سؤال پاسخ دهیم که فساد در کشور ما از کجا آغاز خواهد شد؟ در آغاز سخنان خود گفت: امروزه از هرکسی می‌‌شنویم که بازشدن راه توسعه کشور از طریق عبور از فساد رخ خواهد داد.

وی با اشاره به تعبیری تحت عنوان دوگانه فساد ایرانی، گفت: اگرچه فساد در ایران رایج شده است اما این فساد از طریق شکستن قانون صورت نمی‌گیرد به طوری که عده‌ای به طور آگاهانه قوانین را طوری می‌نویسند که هر سوء استفاده قابل توجیهی در آن میسر است، مثال آن پهنه‌بندی در طرح جامع شهر تهران است. شهرداری در کمیسیون ماده 5 توافقاتی انجام می‌دهد که از طریق آن درآمد کسب می‌کند. هم‌اکنون در لایحه بودجه 1403 می‌بینیم درآمد شهرداری بیش از 2.5 برابر شده است که دوسوم آن از درآمدهای شهرسازی تأمین خواهد شد. چه اتفاقی در تهران رخ داده که بخواهد درآمدهای شهرداری را 2.5 برابر کند؟ واضح است که می‌خواهند در یک کمیسیون بنشینند و بگویند طبق پهنه‌بندی، با بده‌بستان پروانه صادر و بابت آن درآمد کسب کنند. در اینجا نحوه به‌دست‌آمدن درآمد شهرداری، عامل تولید فساد است و ریشه آن در قانون جامع شهر است.

منصوری افزود: یقه‌سفید عبارتی بود که آمریکایی‌ها اختراع کردند و اشاره به کسی دارد که قوانین را به نفع خود وضع می‌کند. اینان انحصارهایی ایجاد می‌کنند که از طریق آنها امور مختل می‌شوند. هیئت ممیزه دانشگاه تهران یک بار در دهه 80 قانونی تصویب کرد که هرکس از گروه علوم انسانی و هنر ظرف یک ماه آینده کتابی بنویسد و چاپ کند، امتیاز یک مقاله آی‌‌اس‌آی را برای او محاسبه می‌کنند. پیگیری کردیم و متوجه شدیم یکی از اعاظمی که در کشور معروف است چنین شرایطی داشت و می‌خواستند برای او امتیاز جور کنند وگرنه امکان نداشت کسی در یک ماه کتاب بنویسد و چاپ کند. من به این نتیجه رسیده‌ام که مشکل ما همین است که قانون زیادی داریم. قوانین پشت سر هم یک تکنیک برای جلوگیری از مبارزه با فساد است. در ایران دیگر سوء استفاده از قدرت نمی‌شود بلکه استفاده از قدرت منجر به بروز فساد می‌شود. شما بروید در کمیسیون ماده 5، می‌‌بینید یک نفر تشخیص می‌دهد که یک پلاک به قدر مشخصی تراکم اضافه بگیرد چون این اختیار به او داده شده است. آیا کسی که پروانه باغ خود را به برج تبدیل کرده است به واسطه موقعیت زمین خود چنین کاری کرده یا به واسطه توافقاتی که وجود دارد؟ در همین قصه واردات خودرو یک میلیارد یورو را در اختیار عده محدودی گذاشتند و معلوم نشد چه اتفاقی رخ داده است تا جایی که می‌بینیم مقامات ناله می‌کنند که ما نمی‌خواستیم این‌طور شود! در ماجرای پتروشیمی میانکاله با وجود مخالفت سران مرتبا می‌بینید پیمانکار در حال فنس‌کشی است چون یک مجوز یا چیز دیگری از جایی پیدا کرده و به آن استناد می‌کند. من می‌‌خواهم بگویم اینها ظرفیت‌های استفاده از قانون است نه سوءاستفاده از آن.

وی در پایان گفت: روشنفکران و احزاب ما نمی‌دانند از کجا گزیده می‌شوند و فقط می‌دانند که در حال گزیده‌شدن هستند. همه می‌خواهند فساد نباشد اما چون در تشخیص این گرفتاری، گمراه هستیم، نمی‌توانیم اصل ماجرا را نشانه بگیریم.