تغییر کاربری ایاصوفیا، نشانه‌اي از حكومت پاتریمونیالیستی اردوغان
حسن صادقیان . تحلیلگر مسائل ترکیه
هرچند تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد با برخی مخالفتهای داخلی و خارجی همراه بود؛ اما واکنشها و مخالفتها به‌ویژه مخالفتهای داخلی چندان هیاهو نداشت؛ به طوری که بحث عمده مخالفان داخلی این بود که رجب اردوغان تلاش دارد با تحریک احساسات و جلب نظر بخش محافظهکار و ملیگرای جامعه ترکیه، زمینه را برای پیروزی در انتخابات سال 2023 که شاید «زودهنگام» هم برگزار شود، فراهم کند؛ اما به نظر میرسد این موضوع، متأثر از روش حکومتی فعلی کشور ترکیه به رهبری حزب عدالت و توسعه است؛ به این معنا که آقای اردوغان میخواهد این اقدام یعنی «تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد» را به مثابه یکی از نشانگان اصلی روش حکومتیاش با عنوان «پاتریمونیالیسم» انعکاس دهد. از این منظر، تصمیم جدید دولت ترکیه، نه یک تصمیم حقوقی است، نه یک روش پوپولیستی- انتخاباتیِ حزب عدالت و توسعه و نه یک تصمیم بوروکراتیک برای کسب رضایت عموم یا بخشی از جامعه؛ بلکه «یک تصمیم شخصی» از جانب آقای اردوغان است. بعد از تغییر قانون اساسی در سال 2017، سیستم حکومتی ترکیه از پارلمانی به ریاستی تغییر یافت و بیشتر شکل یک نظم سیاسی پاتریمونیالیستی یافت؛ در این نظم سیاسی، «اراده شخصی» رهبر سیاسی از اهمیت و اولویت برخوردار است و تصمیمات همواره در راستای ارضای اهداف و امیال شخصیاش اخذ و عملیاتی میشوند؛ بنابراین تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد، یک ضربه سیاسی به کمالیستها و جریان لائیک- سکولار است که سالهاست هدیه ارزشمند سلطان محمد فاتح را تصرف كرده بودند.
برای اثبات این موضوع به یک مثال اشاره می‌شود؛ سال ۲۰۱۳ و به دستور رجب طیب اردوغان، ساخت مسجد بزرگ شش‌مناره‌ای که از همان ابتدای طرح، بزرگ‌ترین مسجد ترکیه نام گرفت، به مساحت ۱۷ هزار مترمربع با ظرفیت بین ۶۰ هزار تا صد هزار نمازگزار در منطقه آسیایی و بر فراز تپه‌های سرسبز و معروف چاملیجا و درست روبه‌روی ایاصوفیا آغاز شد و دو سال پیش به بهرهبرداری رسید. حال مسئله و پرسش این است که بعد از گذشت دو سال از شروع بهرهبرداری این مسجد [که به مسجد اردوغان هم مشهور است] و صرف هزینه‌ای بالغ بر صد میلیون دلار، اینک چه لزومی داشت ایاصوفیا به مسجد تبدیل شود؛ بنابراین به نظر میرسد هدف چیزی متفاوت از سیاستورزی صرف است و نشانههای اغراض و اهداف شخصی در این موضوع مشهود است. به تعبیر دیگر، از‌آنجا‌که معمولا در نظم سیاسی پاتریمونیالیسم، نظام اداری و سیاسی فینفسه بهمثابه ابزاری کاملا خصوصی در اختیار حاکم قرار میگیرد و قدرت سیاسی بهعنوان بخشی از مایملک او محسوب می‌شود، آقای اردوغان هم از این امتیاز بهرهبرداری کرد و با تبدیل ایاصوفیا به مسجد اقتدار و قدرتش را بار دیگر به اثبات رساند. ختم کلام اینکه روش حکومتی پاتریمونیالیستی حزب عدالت و توسعه با رهبری آقای اردوغان اساسا مضر فرایند دموکراتیزاسیون ترکیه است و با نظم سیاسی دموکراتیک سر سازگاری ندارد؛ اما اگر آقای اردوغان بخواهد سیادت پاتریمونیالش را بدون رعایت سنت و با تکیه بر اختیار و خودکامگی ادامه دهد، در‌این‌صورت به «سیادت سلطانی» خواهد رسید که حالت افراطی سلطه پاتریمونیالیسم است و در‌آن‌صورت، احتمال فروپاشی از درون بسیار محتمل خواهد بود. هرچند در یک سال اخیر هم شاهد ظهور احزاب جدیدی تحت عناوین «آینده» و «دموکراسی و پیشرفت» هستیم که رهبران آن از سردمداران مهم حزب عدالت و توسعه در دو دهه اخیر بودند و اینک مخالف رهبری اقتدارگرایانه آقای اردوغان هستند.
هرچند تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد با برخی مخالفتهای داخلی و خارجی همراه بود؛ اما واکنشها و مخالفتها به‌ویژه مخالفتهای داخلی چندان هیاهو نداشت؛ به طوری که بحث عمده مخالفان داخلی این بود که رجب اردوغان تلاش دارد با تحریک احساسات و جلب نظر بخش محافظهکار و ملیگرای جامعه ترکیه، زمینه را برای پیروزی در انتخابات سال 2023 که شاید «زودهنگام» هم برگزار شود، فراهم کند؛ اما به نظر میرسد این موضوع، متأثر از روش حکومتی فعلی کشور ترکیه به رهبری حزب عدالت و توسعه است؛ به این معنا که آقای اردوغان میخواهد این اقدام یعنی «تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد» را به مثابه یکی از نشانگان اصلی روش حکومتیاش با عنوان «پاتریمونیالیسم» انعکاس دهد. از این منظر، تصمیم جدید دولت ترکیه، نه یک تصمیم حقوقی است، نه یک روش پوپولیستی- انتخاباتیِ حزب عدالت و توسعه و نه یک تصمیم بوروکراتیک برای کسب رضایت عموم یا بخشی از جامعه؛ بلکه «یک تصمیم شخصی» از جانب آقای اردوغان است. بعد از تغییر قانون اساسی در سال 2017، سیستم حکومتی ترکیه از پارلمانی به ریاستی تغییر یافت و بیشتر شکل یک نظم سیاسی پاتریمونیالیستی یافت؛ در این نظم سیاسی، «اراده شخصی» رهبر سیاسی از اهمیت و اولویت برخوردار است و تصمیمات همواره در راستای ارضای اهداف و امیال شخصیاش اخذ و عملیاتی میشوند؛ بنابراین تغییر کاربری ایاصوفیا از موزه به مسجد، یک ضربه سیاسی به کمالیستها و جریان لائیک- سکولار است که سالهاست هدیه ارزشمند سلطان محمد فاتح را تصرف كرده بودند.
برای اثبات این موضوع به یک مثال اشاره می‌شود؛ سال ۲۰۱۳ و به دستور رجب طیب اردوغان، ساخت مسجد بزرگ شش‌مناره‌ای که از همان ابتدای طرح، بزرگ‌ترین مسجد ترکیه نام گرفت، به مساحت ۱۷ هزار مترمربع با ظرفیت بین ۶۰ هزار تا صد هزار نمازگزار در منطقه آسیایی و بر فراز تپه‌های سرسبز و معروف چاملیجا و درست روبه‌روی ایاصوفیا آغاز شد و دو سال پیش به بهرهبرداری رسید. حال مسئله و پرسش این است که بعد از گذشت دو سال از شروع بهرهبرداری این مسجد [که به مسجد اردوغان هم مشهور است] و صرف هزینه‌ای بالغ بر صد میلیون دلار، اینک چه لزومی داشت ایاصوفیا به مسجد تبدیل شود؛ بنابراین به نظر میرسد هدف چیزی متفاوت از سیاستورزی صرف است و نشانههای اغراض و اهداف شخصی در این موضوع مشهود است. به تعبیر دیگر، از‌آنجا‌که معمولا در نظم سیاسی پاتریمونیالیسم، نظام اداری و سیاسی فینفسه بهمثابه ابزاری کاملا خصوصی در اختیار حاکم قرار میگیرد و قدرت سیاسی بهعنوان بخشی از مایملک او محسوب می‌شود، آقای اردوغان هم از این امتیاز بهرهبرداری کرد و با تبدیل ایاصوفیا به مسجد اقتدار و قدرتش را بار دیگر به اثبات رساند. ختم کلام اینکه روش حکومتی پاتریمونیالیستی حزب عدالت و توسعه با رهبری آقای اردوغان اساسا مضر فرایند دموکراتیزاسیون ترکیه است و با نظم سیاسی دموکراتیک سر سازگاری ندارد؛ اما اگر آقای اردوغان بخواهد سیادت پاتریمونیالش را بدون رعایت سنت و با تکیه بر اختیار و خودکامگی ادامه دهد، در‌این‌صورت به «سیادت سلطانی» خواهد رسید که حالت افراطی سلطه پاتریمونیالیسم است و در‌آن‌صورت، احتمال فروپاشی از درون بسیار محتمل خواهد بود. هرچند در یک سال اخیر هم شاهد ظهور احزاب جدیدی تحت عناوین «آینده» و «دموکراسی و پیشرفت» هستیم که رهبران آن از سردمداران مهم حزب عدالت و توسعه در دو دهه اخیر بودند و اینک مخالف رهبری اقتدارگرایانه آقای اردوغان هستند.