تاریخ آناتولی در عصر ناصری
در دوره قاجار، به‌ویژه از زمان امیركبیر، موضوع گزارش‌نویسی، آرشیوکردن اسناد و ترجمه متون خارجی، كمك بسیاری به ثبت وقایع تاریخی و نگارش تاریخ اجتماعی كرد. میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه ایران در عصر ناصری، یکی از این نویسندگان بود. او به مدت چهار سال در وان، هکاری و بتلیس (بدلیس) مأمور دولت ایران بود و از این فرصت استفاده کرد تا کتابی درباره تاریخ، جغرافیا، اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه بنویسد و در آن به طور خلاصه به مناطق بایزید و بدلیس نیز پرداخت. استان هکاری از شرق با آذربایجان غربی و شهرستان ارومیه، از غرب با استان شیرناک، از شمال با استان وان و از جنوب با اقلیم کردستان عراق همسایه است. البته پیش از آن نیز کتاب‌های بسیاری به زبان فارسی درباره تاریخ کُرد و کردستان از سوی نویسندگان کرد به رشته تحریر درآمده است. نخستین کتاب از سوی «شرفخانه بدلیسی» به نام «شرف‌نامه» (تاریخ مفصل کردستان) در دوران صفوی تألیف شده که دارای اطلاعات مهم تاریخی مربوط به امارت‌های کرد است. در دوره‌های بعد اثرهای ارزشمند دیگری نیز به وجود آمده‌اند که غالبا
درباره خاندان و امارت اردلان نوشته شده‌‌اند. میرزا موسی‌خان هدف از تألیف کتاب «زبده‌الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری» را چنین عنوان کرده است: «در این مأموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرّره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیّه و والی به ظهور رسیده و می‌رسد، مشاهده نموده محض تبریک و تهنیت به هم‌وطنان خود در ضمن دعوت آنها به تضاعف اتصال دعای وجود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس مواد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می‌نماید که هم‌وطنان چاکر خانه‌زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ‌نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در دعاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق‌الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند».
پژوهش در نسخه‌های خطی، کاری دشوار اما کارکردن در این راستا دارای اهمیت زیادی در مطالعات تاریخی است. نسخه خطی کتاب میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری که در نوع خود بسیار باارزش است، با عنوان «زبده‌الوقایع» به معنی برگزیده یا خلاصه حوادث و وقایع شناخته می‌شود. این کتاب دارای 54 فصل است که هر فصل به یک موضوع خاص می‌پردازد. از زندگی میرزا موسی‌خان اطلاعات چندانی در دست نیست. او منشی اول وزارت امور خارجه ایران و یکی از چهره‌های مهم و سرشناس دوره قاجاریه بود که در دیپلماسی و عرصه سیاست سرآمد بود. نویسنده به مدت چهار‌سال‌و سه ماه بین سال‌های 1262 ـ 1266 شمسی مسئول کارگزاری ایران در وان و هکاری و بدلیس بود. خواننده هنگام مطالعه این کتاب، اطلاعات فراوانی درباره سیاست‌مداران آن زمان در آناتولی کسب می‌کند. روابط نویسنده با دولت عثمانی و مردم منطقه از یک سو و با سرکنسول‌های انگلیس و روسیه در وان از سوی دیگر باعث دسترسی او به اطلاعات فراوانی شده است. به دلیل خدماتی که انجام داده بود، مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفت؛ تا‌جایی‌که شاه با دستخط خود بر روی این اثر، ضمن تعریف و تمجید از آن، میرزا موسی‌خان را فردی قابل و کاردان
معرفی کرد و دستور داد که از تجارب او استفاده کرده و شغلی موافق شأن و منزلتش به او دهند. به طور کلی او فردی سیاست‌مدار بود که خوش‌خط‌بودن، قلم روان، جامعه‌شناس‌بودن، آشنا‌بودن به تاریخ و ادبیات از ویژگی‌های بارز او به شمار می‌رفته است.
كتاب زبده‌الوقایع، اطلاعات جامعی نه‌تنها از تشكیلات اداری ایالت‌ها، بلكه از معیشت مردم، غذاها، خانه‌ها، آداب و رسوم، جمعیت، مساجد، مدارس و كاروانسراها به خوانندگان ارائه می‌دهد. با وجود اینکه درباره خوی، سلماس، ارومیه و بسیاری دیگر از شهرها، تاریخ محلی وجود دارد، هیچ‌یك از آنها به اندازه زبده‌الوقایع، جامع و دقیق نیستند. ارزش تاریخی این اثر از‌این‌رو است که دارای اطلاعات مفیدی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری ولایت مرزی و استراتژیک ایران و عثمانی به‌ویژه ولایت وان است. می‌توان گفت این کتاب اولین اثر درباره تاریخ محلی است که درباره گوشه‌ای از مناطق کردنشین نوشته شده است. چون مناطق وان و هکاری در زمان تألیف این کتاب مورد نزاع و مناقشه میان دولت‌های ایران و عثمانی بوده، اطلاعات مفیدی به‌ویژه در زمینه اختلافات مرزی به دست می‌دهد؛ به‌ویژه منطقه مرزی قطور که مهم‌ترین منطقه استراتژیک در طول مرزهای ایران، عثمانی و روسیه و کلیدی‌ترین نقطه مرزی به شمار می‌رفت.
از دیگر مطالب جالب کتاب که تهیه آن کاری دشوار بوده، آوردن اسامی و تعداد جمعیت هر‌یک از شهرها و روستاهای وابسته به وان و هکاری در آن زمان است. همچنین نویسنده درباره عشایر، ایل‌ها و طوایف کرد این دو ولایت در دو بخش توضیح داده است. بخش اول آنهایی که فاقد خانه و ملکی بودهاند و در زمستان در قشلاق‌ها و در تابستان در ییلاق‌ها چادر زده و زندگی می‌کرده‌اند و بخش دوم آنهایی که در زمستان خانه‌نشین و در تابستان چادرنشین بودهاند. مهم‌ترین آنها عشیرت حیدرانلو، تاقوری، مقوری، عروسانلو، جلالی، شمسکی، شکاک و از همه مهم‌تر عشایر ارتوشی است که بین کردها به کوچر معروف‌اند و دارای چند قبیله و طایفه بودهاند. از این کتاب دو نسخه خطی یافت شده است. نسخه اول که به نظر نسخه اساس می‌آید، در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود. نسخه دوم که نسخه فرعی به شمار می‌رود، فرق چندانی با نسخه اول ندارد و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. در نسخه فرعی برعکس نسخه اصلی به جای کلمه اسلام و مسلمان از واژه کُرد استفاده شده است. به جز در اعداد و ارقام كه به خط سیاق نوشته شده است، تفاوت دیگری میان این دو نسخه نیست و به تفاوت‌های اندک این دو
نسخه در متن و پاورقی کتاب اشاره شده است.
در دوره قاجار، به‌ویژه از زمان امیركبیر، موضوع گزارش‌نویسی، آرشیوکردن اسناد و ترجمه متون خارجی، كمك بسیاری به ثبت وقایع تاریخی و نگارش تاریخ اجتماعی كرد. میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه ایران در عصر ناصری، یکی از این نویسندگان بود. او به مدت چهار سال در وان، هکاری و بتلیس (بدلیس) مأمور دولت ایران بود و از این فرصت استفاده کرد تا کتابی درباره تاریخ، جغرافیا، اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه بنویسد و در آن به طور خلاصه به مناطق بایزید و بدلیس نیز پرداخت. استان هکاری از شرق با آذربایجان غربی و شهرستان ارومیه، از غرب با استان شیرناک، از شمال با استان وان و از جنوب با اقلیم کردستان عراق همسایه است. البته پیش از آن نیز کتاب‌های بسیاری به زبان فارسی درباره تاریخ کُرد و کردستان از سوی نویسندگان کرد به رشته تحریر درآمده است. نخستین کتاب از سوی «شرفخانه بدلیسی» به نام «شرف‌نامه» (تاریخ مفصل کردستان) در دوران صفوی تألیف شده که دارای اطلاعات مهم تاریخی مربوط به امارت‌های کرد است. در دوره‌های بعد اثرهای ارزشمند دیگری نیز به وجود آمده‌اند که غالبا
درباره خاندان و امارت اردلان نوشته شده‌‌اند. میرزا موسی‌خان هدف از تألیف کتاب «زبده‌الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری» را چنین عنوان کرده است: «در این مأموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرّره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیّه و والی به ظهور رسیده و می‌رسد، مشاهده نموده محض تبریک و تهنیت به هم‌وطنان خود در ضمن دعوت آنها به تضاعف اتصال دعای وجود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس مواد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می‌نماید که هم‌وطنان چاکر خانه‌زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ‌نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در دعاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق‌الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند».
پژوهش در نسخه‌های خطی، کاری دشوار اما کارکردن در این راستا دارای اهمیت زیادی در مطالعات تاریخی است. نسخه خطی کتاب میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری که در نوع خود بسیار باارزش است، با عنوان «زبده‌الوقایع» به معنی برگزیده یا خلاصه حوادث و وقایع شناخته می‌شود. این کتاب دارای 54 فصل است که هر فصل به یک موضوع خاص می‌پردازد. از زندگی میرزا موسی‌خان اطلاعات چندانی در دست نیست. او منشی اول وزارت امور خارجه ایران و یکی از چهره‌های مهم و سرشناس دوره قاجاریه بود که در دیپلماسی و عرصه سیاست سرآمد بود. نویسنده به مدت چهار‌سال‌و سه ماه بین سال‌های 1262 ـ 1266 شمسی مسئول کارگزاری ایران در وان و هکاری و بدلیس بود. خواننده هنگام مطالعه این کتاب، اطلاعات فراوانی درباره سیاست‌مداران آن زمان در آناتولی کسب می‌کند. روابط نویسنده با دولت عثمانی و مردم منطقه از یک سو و با سرکنسول‌های انگلیس و روسیه در وان از سوی دیگر باعث دسترسی او به اطلاعات فراوانی شده است. به دلیل خدماتی که انجام داده بود، مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفت؛ تا‌جایی‌که شاه با دستخط خود بر روی این اثر، ضمن تعریف و تمجید از آن، میرزا موسی‌خان را فردی قابل و کاردان
معرفی کرد و دستور داد که از تجارب او استفاده کرده و شغلی موافق شأن و منزلتش به او دهند. به طور کلی او فردی سیاست‌مدار بود که خوش‌خط‌بودن، قلم روان، جامعه‌شناس‌بودن، آشنا‌بودن به تاریخ و ادبیات از ویژگی‌های بارز او به شمار می‌رفته است.
كتاب زبده‌الوقایع، اطلاعات جامعی نه‌تنها از تشكیلات اداری ایالت‌ها، بلكه از معیشت مردم، غذاها، خانه‌ها، آداب و رسوم، جمعیت، مساجد، مدارس و كاروانسراها به خوانندگان ارائه می‌دهد. با وجود اینکه درباره خوی، سلماس، ارومیه و بسیاری دیگر از شهرها، تاریخ محلی وجود دارد، هیچ‌یك از آنها به اندازه زبده‌الوقایع، جامع و دقیق نیستند. ارزش تاریخی این اثر از‌این‌رو است که دارای اطلاعات مفیدی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری ولایت مرزی و استراتژیک ایران و عثمانی به‌ویژه ولایت وان است. می‌توان گفت این کتاب اولین اثر درباره تاریخ محلی است که درباره گوشه‌ای از مناطق کردنشین نوشته شده است. چون مناطق وان و هکاری در زمان تألیف این کتاب مورد نزاع و مناقشه میان دولت‌های ایران و عثمانی بوده، اطلاعات مفیدی به‌ویژه در زمینه اختلافات مرزی به دست می‌دهد؛ به‌ویژه منطقه مرزی قطور که مهم‌ترین منطقه استراتژیک در طول مرزهای ایران، عثمانی و روسیه و کلیدی‌ترین نقطه مرزی به شمار می‌رفت.
از دیگر مطالب جالب کتاب که تهیه آن کاری دشوار بوده، آوردن اسامی و تعداد جمعیت هر‌یک از شهرها و روستاهای وابسته به وان و هکاری در آن زمان است. همچنین نویسنده درباره عشایر، ایل‌ها و طوایف کرد این دو ولایت در دو بخش توضیح داده است. بخش اول آنهایی که فاقد خانه و ملکی بودهاند و در زمستان در قشلاق‌ها و در تابستان در ییلاق‌ها چادر زده و زندگی می‌کرده‌اند و بخش دوم آنهایی که در زمستان خانه‌نشین و در تابستان چادرنشین بودهاند. مهم‌ترین آنها عشیرت حیدرانلو، تاقوری، مقوری، عروسانلو، جلالی، شمسکی، شکاک و از همه مهم‌تر عشایر ارتوشی است که بین کردها به کوچر معروف‌اند و دارای چند قبیله و طایفه بودهاند. از این کتاب دو نسخه خطی یافت شده است. نسخه اول که به نظر نسخه اساس می‌آید، در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود. نسخه دوم که نسخه فرعی به شمار می‌رود، فرق چندانی با نسخه اول ندارد و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. در نسخه فرعی برعکس نسخه اصلی به جای کلمه اسلام و مسلمان از واژه کُرد استفاده شده است. به جز در اعداد و ارقام كه به خط سیاق نوشته شده است، تفاوت دیگری میان این دو نسخه نیست و به تفاوت‌های اندک این دو
نسخه در متن و پاورقی کتاب اشاره شده است.