رابطه مصدق و حزب توده قبل و بعد از کودتا

محمد مصدق که بعد از سقوط رضاشاه، از تبعید به عرصه سیاست بازگشته بود، در سال ۱۳۲۸ با چندین حزب وارد اتحاد شد و با همکاری حسین فاطمی به تأسیس جبهه ملی ایران اقدام کرد. مصدق در سال ۱۳۳۰ به نخست‌وزیری رسید و در اولین قدم، نفت ایران را ملی کرد. به‌همین‌دلیل طرح سقوط دولت او از سوی انگلستان که تا قبل از ملی‌شدن نفت، صاحب عمده نفت ایران بود، ریخته شد و سرانجام در کودتای ۲۸ مرداد که توسط سازمان سیا انجام شد، دولت مصدق ساقط شد. یك‌ سال پیش از كودتای 28 مرداد 1332 كه منجر به حذف ملی‌گرایان از صحنه سیاسی ایران شد، تظاهرات طرفداران مصدق در روز 30 تیر باعث بازگشت مجدد مصدق به مجموعه دولت و عقب‌نشینی شاه شد. در این رویداد گروه‌ها و عوامل مختلفی در ایران و خارج دخیل بودند كه بررسی نقش هركدام جای تأمل دارد.
یکی از بازیگران سیاسی این رویداد، حزب توده ایران بود. حزب توده در فاصله زمانی اردیبهشت 1330 یعنی زمانی كه مصدق به قدرت می‌رسد تا 30 تیر 1331 مواضع تندی در برابر ملی‌گرایان و شخص مصدق می‌گیرد و در مناقشه نفت، به این دلیل از مصدق و جبهه ملی پشتیبانی نمی‌كند كه آنها را جریانی متكی به آمریكا می‌شمارد؛ اما بعد از آن رویه خود را تغییر می‌دهد. حزب توده در قیام 30 تیر 1331 در موضع‌گیری‌های پیشین خود تجدیدنظر می‌كند و به صحنه مبارزات و حمایت از مصدق وارد می‌شود. رهبری حزب سال‌ها بعد و در قطع‌نامه پلنوم چهارم كمیته مركزی حزب می‌گوید: «در حادثه 30 تیر 1331، ما دیرتر از بورژوازی ملی و تازه آن هم پس از آنكه بخشی از توده حزبی به ابتكار خود جنبید، وارد صحنه شدیم». در روزهای کودتا نیز حزب توده با وجود اینكه ادعا می‌کند از سازماندهی برای كودتا آگاهی داشته، در امتداد بی‌عملی ملت در سكوت فرومی‌رود و اقدامی انجام نمی‌دهد.
درباره رابطه مصدق و حزب توده و نقش این حزب در ماجرای منتهی به کودتای ۲۸ مرداد نظرات متفاوتی وجود دارد. کتاب «کارنامه مصدق و حزب توده» یکی از منابع مهم و دست‌اول درباره دوران نخست‌وزیری مصدق و نقش حزب توده در آن دوران است. این کتاب دست‌نوشته‌های «ارسلان پوریا» یکی از شاهدان عینی کودتاست. پوریا از اعضای پیشین حزب توده ایران و معاون نادر شرمینی در سازمان جوانان توده بود که پس از کودتای 28 مرداد 1332 به زندان افتاد. این کتاب حاصل پژوهش‌ها و تجربه‌های شخصی او از دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق و نقش حزب توده در آن دوران است. تاریخ شروع کتاب به روز سوم شهریور ۱۳۲۰ و پایان آن به روزهای بعد از کودتا پیش از زندانی‌شدن نویسنده بازمی‌گردد. حزب توده به‌عنوان وارث سوسیال‌دموکراسی عهد مشروطه و حزب کمونیست ایران و توسط روشنفکران و فعالان چپ‌گرا و ملی‌گرایی تأسیس شده بود که اغلب در دوره رضاشاه تحت تعقیب یا در زندان بودند. این حزب در دهه ۱۳۲۰ به یکی از بازیگران اصلی سپهر سیاسی ایران تبدیل شد، پس از کودتای ۲۸ مرداد و افشای سازمان افسری، حزب با سرکوب گسترده‌ای از سوی حکومت روبه‌رو شد و صدها افسر ارتش ایران به‌دلیل عضویت در این حزب به اعدام، زندان و تبعید محکوم شدند. در زمان کودتا، حزب توده نیروی اساسی آزادی را در بیرون از مرزهای کشور می‌دید و پیکار درونی ایران را یک زائده فرعی غیراساسی و تابع سیاست‌های جهانی می‌پنداشت. برای نشان‌دادن این منطق حزب توده، بخشی از دفترچه «راه حزب توده ایران» در این کتاب منتشر شده است.
در یادداشت ابتدای کتاب به قلم ارسلان فصیحی آمده: «بنا به نوشته زنده‌یاد خسرو شاکری که نخستین‌بار این کتاب را در انتشارات مزدک منتشر کرد، شخص دکتر مصدق متن اولیه کتاب را دیده و حک و اصلاح کرده بوده. نخستین پخش وسیع ولی مخفی آن نیز با مقدمه مصطفی شعاعیان صورت گرفته بوده». این کتاب در زمان خود نخستین تلاش از سوی یکی از اعضای سابق حزب توده در نقد و نفی رویکرد آن حزب نسبت به نهضت ملی محسوب می‌شد. انتشار متن کامل این کتاب، سند مهمی در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران و نیز پژوهشگران تاریخ قرار داده تا با شناختی دقیق، به دور از غرض و پیش‌داوری بتوانند با بخشی از گذشته مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی مردم ایران آشنا شوند.

محمد مصدق که بعد از سقوط رضاشاه، از تبعید به عرصه سیاست بازگشته بود، در سال ۱۳۲۸ با چندین حزب وارد اتحاد شد و با همکاری حسین فاطمی به تأسیس جبهه ملی ایران اقدام کرد. مصدق در سال ۱۳۳۰ به نخست‌وزیری رسید و در اولین قدم، نفت ایران را ملی کرد. به‌همین‌دلیل طرح سقوط دولت او از سوی انگلستان که تا قبل از ملی‌شدن نفت، صاحب عمده نفت ایران بود، ریخته شد و سرانجام در کودتای ۲۸ مرداد که توسط سازمان سیا انجام شد، دولت مصدق ساقط شد. یك‌ سال پیش از كودتای 28 مرداد 1332 كه منجر به حذف ملی‌گرایان از صحنه سیاسی ایران شد، تظاهرات طرفداران مصدق در روز 30 تیر باعث بازگشت مجدد مصدق به مجموعه دولت و عقب‌نشینی شاه شد. در این رویداد گروه‌ها و عوامل مختلفی در ایران و خارج دخیل بودند كه بررسی نقش هركدام جای تأمل دارد.
یکی از بازیگران سیاسی این رویداد، حزب توده ایران بود. حزب توده در فاصله زمانی اردیبهشت 1330 یعنی زمانی كه مصدق به قدرت می‌رسد تا 30 تیر 1331 مواضع تندی در برابر ملی‌گرایان و شخص مصدق می‌گیرد و در مناقشه نفت، به این دلیل از مصدق و جبهه ملی پشتیبانی نمی‌كند كه آنها را جریانی متكی به آمریكا می‌شمارد؛ اما بعد از آن رویه خود را تغییر می‌دهد. حزب توده در قیام 30 تیر 1331 در موضع‌گیری‌های پیشین خود تجدیدنظر می‌كند و به صحنه مبارزات و حمایت از مصدق وارد می‌شود. رهبری حزب سال‌ها بعد و در قطع‌نامه پلنوم چهارم كمیته مركزی حزب می‌گوید: «در حادثه 30 تیر 1331، ما دیرتر از بورژوازی ملی و تازه آن هم پس از آنكه بخشی از توده حزبی به ابتكار خود جنبید، وارد صحنه شدیم». در روزهای کودتا نیز حزب توده با وجود اینكه ادعا می‌کند از سازماندهی برای كودتا آگاهی داشته، در امتداد بی‌عملی ملت در سكوت فرومی‌رود و اقدامی انجام نمی‌دهد.
درباره رابطه مصدق و حزب توده و نقش این حزب در ماجرای منتهی به کودتای ۲۸ مرداد نظرات متفاوتی وجود دارد. کتاب «کارنامه مصدق و حزب توده» یکی از منابع مهم و دست‌اول درباره دوران نخست‌وزیری مصدق و نقش حزب توده در آن دوران است. این کتاب دست‌نوشته‌های «ارسلان پوریا» یکی از شاهدان عینی کودتاست. پوریا از اعضای پیشین حزب توده ایران و معاون نادر شرمینی در سازمان جوانان توده بود که پس از کودتای 28 مرداد 1332 به زندان افتاد. این کتاب حاصل پژوهش‌ها و تجربه‌های شخصی او از دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق و نقش حزب توده در آن دوران است. تاریخ شروع کتاب به روز سوم شهریور ۱۳۲۰ و پایان آن به روزهای بعد از کودتا پیش از زندانی‌شدن نویسنده بازمی‌گردد. حزب توده به‌عنوان وارث سوسیال‌دموکراسی عهد مشروطه و حزب کمونیست ایران و توسط روشنفکران و فعالان چپ‌گرا و ملی‌گرایی تأسیس شده بود که اغلب در دوره رضاشاه تحت تعقیب یا در زندان بودند. این حزب در دهه ۱۳۲۰ به یکی از بازیگران اصلی سپهر سیاسی ایران تبدیل شد، پس از کودتای ۲۸ مرداد و افشای سازمان افسری، حزب با سرکوب گسترده‌ای از سوی حکومت روبه‌رو شد و صدها افسر ارتش ایران به‌دلیل عضویت در این حزب به اعدام، زندان و تبعید محکوم شدند. در زمان کودتا، حزب توده نیروی اساسی آزادی را در بیرون از مرزهای کشور می‌دید و پیکار درونی ایران را یک زائده فرعی غیراساسی و تابع سیاست‌های جهانی می‌پنداشت. برای نشان‌دادن این منطق حزب توده، بخشی از دفترچه «راه حزب توده ایران» در این کتاب منتشر شده است.
در یادداشت ابتدای کتاب به قلم ارسلان فصیحی آمده: «بنا به نوشته زنده‌یاد خسرو شاکری که نخستین‌بار این کتاب را در انتشارات مزدک منتشر کرد، شخص دکتر مصدق متن اولیه کتاب را دیده و حک و اصلاح کرده بوده. نخستین پخش وسیع ولی مخفی آن نیز با مقدمه مصطفی شعاعیان صورت گرفته بوده». این کتاب در زمان خود نخستین تلاش از سوی یکی از اعضای سابق حزب توده در نقد و نفی رویکرد آن حزب نسبت به نهضت ملی محسوب می‌شد. انتشار متن کامل این کتاب، سند مهمی در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران و نیز پژوهشگران تاریخ قرار داده تا با شناختی دقیق، به دور از غرض و پیش‌داوری بتوانند با بخشی از گذشته مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی مردم ایران آشنا شوند.