مَسکن بدون مُسکن

شرق: نشست الگوی مسکن در برنامه‌ریزی توسعه با حضور صاحب‌نظران و استادان دانشگاه در پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی برگزار شد.

پس از حاشیه‌سازشدن برخی اخبار درباره احتمال ساخت مسکن کوچک‌متراژ 25‌متری در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها، موضوعاتی نظیر اهمیت الگوی ساخت مسکن در توسعه، اقتصاد کلان و زندگی اجتماعی شهروندان بیش از پیش پررنگ شد.

در همین زمینه محمد خوش‌چهره و بیت‌الله ستاریان در میزگردی به میزبانی سیدامیر منصوری به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

‌چالش ساخت 4 میلیون مسکن

محمد خوش‌چهره، اقتصاددان و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، در این نشست با بیان اینکه شهرسازی در کشور را یک واقعه تلخ و غیرقابل دفاع می‌دانم، گفت: در سال 1334 حدود 75 درصد جمعیت ما روستانشین بوده که هم‌اکنون برعکس شده است. این مسئله خیلی از مناسبات را بر هم می‌زند. آشفتگی‌های بصری، کاربردی و‌... در ترافیک و مسکن از دهه 1350 شروع شده و اکنون به وضع نامناسبی رسیده است که شاهد آن هستیم. سرانه‌های تجاری حتی در نقاط پایین‌دست شهر از سرانه‌های مسکونی بیشتر است. برخی افرادی که در گروه‌های معماری و شهرسازی حضور داشتند، به وظایف علمی و اخلاقی خود در برابر این تغییرات خوب عمل نکردند و بعضا بر اساس منویات کارفرماها در مواردی طرح‌های جامع و‌... جذب برخی نهادها مانند مهندسین مشاور شدند.

او افزود: شاخص سطح رفاه ملی مدت‌هاست پایین آمده است. این شاخص به این معناست که هرکس یک سبد هزینه خانوار دارد که نیازهای اساسی آن مانند خوراک، سرپناه، آموزش و‌... را شامل می‌شود. در برخی کشورها، خوراک اولویت دولت‌هاست. در کشور ما به خاطر جهل، غفلت و شیطنت‌های خارجی، اولویت اصلی سبد هزینه خانوار مسکن است. در شاخص‌های بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، می‌بینیم سهم مسکن از هزینه‌های خانوار زیر 20 درصد است، اما در کشور ما این شاخص بعضا تا 80 درصد درآمد یک خانوار را می‌بلعد. این یعنی ما با یک فاجعه روبه‌رو هستیم.

این اقتصاددان در ادامه اشاره کرد: اگر در خود مقوله مسکن دقیق بشویم، مسائلی مانند کیفیت، فرایند ساخت، مقیاس، گونه‌ها و‌... هم مورد توجه خواهد بود. بنابراین اگر چیزی مثل مسکن 25‌متری تنها سیاست دولت باشد، یک فاجعه رقم خواهد خورد، اما اگر یک گونه سیاستی است، می‌توان گفت بستگی دارد چطور می‌خواهد اجرا شود؛ یعنی اگر قرار است درصدی از ساخت‌وسازها به این نوع مسکن اختصاص یابد، من آن را منع نمی‌کنم و حتی می‌شود آن را توصیه کرد. مسکن به معنای محل آرامش است که به مقیاس، طراحی و‌... بستگی دارد؛ چون بین دو‌پنجم تا سه‌پنجم اوقات افراد در مسکن گذرانده می‌شود. اما متأسفانه می‌بینیم در چند دهه اخیر مسکن از محل آرامش به کالای سرمایه‌ای تبدیل شده است.

نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی گفت: درباره مسکن پیامی که می‌توان به نظام سیاست‌گذاری کشور داد، این است که وزارت مسکن، کمیسیون عمران و‌... زیر سؤال هستند و باید درباره وظایف مغفول‌مانده دولت در قانون اساسی پاسخ دهند؛ چون نه‌‌تنها به این وظایف پاسخی داده نمی‌شود، بلکه می‌بینیم از بعد از جنگ، مسکن مردم رها شده و سوداگری فاجعه‌ساز شده است. زمین به برجام ربطی ندارد که قیمت آن را بر اساس آن تعیین کنند! زمین مگر وارداتی است؟ دولت‌ها باید دقت کنند که زمان سیل، خاکریزهایی برای محافظت از نقاط مهم شهرها می‌گذارند، اما متأسفانه ما به راحتی اجازه داده‌ایم سیل نقدینگی وارد بازار زمین و مسکن شود. بانک‌ها به جای پمپاژ خون به فعالیت‌های مولد، خود به تولید بحران اقدام می‌کنند؛ در نتیجه مسکن به عنوان یک نیاز اساسی به ملعبه دست یک‌سری سوداگر و دلال تبدیل شده است. ما در قضیه مسکن بازی خورده‌ایم؛ در نتیجه باید از بالا به قضیه‌ها نگاه کنیم تا ریشه‌های استراتژیک قضیه را متوجه شویم؛ چون در مسکن، اشتغال و‌... به بحران رسیده‌ایم و باید هوشیار باشیم که بحران با مسئله و معضل خیلی تفاوت دارد.

خوش‌چهره درباره وعده ساخت سالانه یک میلیون مسکن توسط دولت سیزدهم نیز گفت: من همان موقع در جلسه‌ای به رئیس‌جمهور گفتم اینکه شما گفته‌اید، یک وعده و آمال شما‌ست که دعا می‌کنم اتفاق بیفتد، اما تجربه و تخصص من نشان می‌دهد محال است این اتفاق رخ دهد؛ چون در مسکن یک‌سری اقدامات آنی باید صورت پذیرد. اینکه گفته می‌شود چهار میلیون واحد مسکن ساخته شود، یک اقدام بلند‌مدت است، اما اقدامات کوتاه‌مدت شما کجا‌ست؟ شما باید جلوی سوداگری زمین و افزایش قیمت اجاره‌ها را می‌گرفتید تا یک فرصت تنفس برای اقشار فرودست مهیا کنید. در دولت قبل نیز همین حرف را ما گفتیم، اما یکباره در رسانه‌ها دیدیم که گفته‌اند اجاره‌ها نباید از 25 درصد بیشتر افزایش پیدا کند، آن‌‌هم بدون اینکه ابزار کنترلی در اختیار داشته باشند. می‌خواهم بگویم اگر می‌خواهیم یک تصمیم سیاست‌گذار را قضاوت کنیم، باید ببینیم تصمیمات آنی او چیست.

‌۴۷ درصد درآمد خانوار را مسکن می‌بلعد

بیت‌الله ستاریان، استاد دانشگاه و کارشناس برجسته حوزه مسکن، در این نشست با بیان اینکه آنچه می‌توان روی آن بحث کرد، چیستی مقوله مسکن است، گفت: مغفول‌بودن مسکن در دولت، دانشگاه‌ها و‌... از مهم‌ترین پارامترهایی است که مملکت ما را مشغول به خود کرده است. مسکن نیمی از اقتصاد ما را تشکیل می‌دهد؛ یعنی نیمی از نقدینگی کشور در بخش مسکن است و بیش از 65 درصد از مردم با صنایع مرتبط با مسکن سروکار دارند. زنجیره این صنعت از معادن آغاز می‌شود و به محصول نهایی که ساختمان است می‌رسد. کجای دولت برود این اقتصاد را رصد کند؟ در تشکیلات کشور ما، کجا مسکن را رصد می‌کند؟ کجای شورای پول و وزارت اقتصاد بخشی دارد که نیمی از اقتصاد ما را رصد کند؟ یک معاونت در وزارت راه و شهرسازی داریم که حرفش خریدار ندارد. ما انتظار داریم با این شرایط بحران مسکن که از قبل انقلاب شروع شده، مشکل نیمی از مردم ما حل شود؟ به‌طور میانگین 47 درصد هزینه‌های خانوار به مسکن مربوط می‌شود.

او افزود: من نمی‌گویم دولت‌ها همت و اراده حل بحران مسکن را نداشته‌اند، اما با تمام همتی که وجود داشته، نتوانسته‌اند مشکل را حل کنند. حدود 25 سال پیش ما برآورد کردیم سالانه 1.1 تا 1.3 میلیون واحد مسکن را نیاز داریم. سقف تولید مسکن توسط بخش خصوصی 400 تا 500 هزار واحد مسکن در سال بوده که 90 تا 95 درصد ساخت مسکن را در اختیار دارد. من فکر می‌کنم منظور دولت از شعار ساخت چهار میلیون مسکن این است که کاری می‌کنم بخش خصوصی بتواند در سال یک میلیون واحد بسازد. بنابراین اگر دولت می‌خواهد خود این کار را انجام دهد، یا معنی یک میلیون واحد را به درستی درک نکرده یا مسکن را نشناخته است. ما هم‌اکنون 23 میلیون واحد مسکونی در کل کشور داریم که یک میلیون واحد حدود چهار درصد این مقدار می‌شود. شما برای این مقدار باید خدماتی مانند فضای آموزشی، تجاری، بهداشتی، امنیتی و‌‌... نیز تولید کنید. همه این زیرساخت‌ها خدمات هم می‌خواهند. این یعنی ما باید یک رشد اقتصادی دو‌رقمی داشته باشیم. بنابراین کسی که می‌گوید من می‌خواهم فلان مقدار مسکن بسازم، باید الزامات آن را داشته باشد. وقتی نقدینگی شما طی 10 سال 10 برابر می‌شود نباید انتظار داشته باشید سرمایه مردم، مسکن را به کالای سرمایه‌ای تبدیل نکند.

ستاریان با طرح این پرسش که چرا بخش خصوصی کشورهای همسایه ما توان پاسخ‌گویی به نیاز بازار خود را دارند، گفت: آیا بخش خصوصی ما بی‌سواد و ناتوان است؟ اصلا این‌طور نیست. هیچ‌وقت دولت‌ها به این نپرداخته‌اند که ریشه این نشدن‌ها چیست. بخش خصوصی برای تولید یک میلیون واحد مسکونی به شرط تأمین زیرساخت‌ها از سوی دولت‌ها، زمانی می‌تواند موفق شود که ده‌ها ابزار مالی در اختیار داشته باشد. وقتی ما جزء اقتصادهای بسته دنیا هستیم، نمی‌توانیم شاهد موفقیت بخش خصوصی باشیم. بعضا گفته می‌شود ما نیاز داریم یک عملیات اورژانسی انجام دهیم.

ما 40 سال است که عملیات اورژانسی انجام می‌دهیم که برخی از آنها خود مانند یک سم عمل کرده‌اند؛ بنابراین ما نیاز داریم یک برنامه داشته باشیم، سپس برای زمان‌خریدن از طرح‌های مقطعی استفاده کنیم تا درباره این بحث کنیم که باید مسکن چند متری بسازیم. معلوم است که شما باید واحد 25 متری داشته باشید و واحد 500 متری هم داشته باشید. سبد مسکن شما باید کامل باشد. در دنیا خانوار سه نفره هم در مسکن 25 متری زندگی می‌کند اما باید آن را خوب طراحی کنید نه اینکه یک دخمه بسازید. مشکل ما این خواهد بود که به محض اجازه‌دادن به بخش خصوصی برای ساخت مسکن 25 متری، دخمه‌هایی تولید می‌شود که مردم هم مجبور هستند خریداری کنند. اگر شما یک فضای زیستی زیبا طراحی کنید متوجه می‌شوید خانوارهای دو نفره در یک واحد 200 متری هم عمدتا از 25 متر فضا به طور کامل استفاده می‌کنند و مابقی خانه خود را هرازگاهی استفاده می‌کنند.

این استاد دانشگاه دلایل مقاومت در برابر مسائل مطرح‌شده درباره الگوی ساخت مسکن کوچک‌متراژ را براساس منافع شخصی دانست و گفت: برخی گروه‌ها از اقتصاد این‌چنینی دفاع می‌کنند و برای حفظ آن مقاومت می‌کنند وگرنه چطور می‌شود معضل به این بزرگی ادامه پیدا کند؟

‌مسکن ۲۵ متری درست یا نادرست؟

سید امیر منصوری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در این نشست با اشاره به حواشی روزهای اخیر درخصوص مسکن کوچک‌متراژ، گفت: از گذشته بحث کوچک‌سازی مسکن یا مسکن ارزان‌قیمت توسط شهرسازان مسکن در استطاعت به عنوان یک راه‌حل مطرح می‌شد که در نهایت عزم جدی در ایران برای پرداختن به آن دیده نشد. اخیرا درخصوص مسکن 25 متری شاهد چند نوع واکنش بودیم. متخصصانی که مسئله را علمی‌تر می‌دیدند معتقد هستند که با توجه به وضعیت برخی خانوارهای یک نفره و دو نفره این موضوع می‌تواند پاسخ مناسبی به نیاز فوری آنها باشد. یک گروه دیگر با اشاره به روایات و احادیث گفتند از سعادت انسان‌ها این است که خانه بزرگ داشته باشند؛ ازاین‌رو خانه‌های کوچک منطبق بر فرهنگ اسلامی نیستند. گروه دیگری معتقد بود که این خانه‌ها به ترویج مجردی و عدم تشکیل خانواده منجر می‌شود. از طرفی رسانه‌های خارج‌نشین شروع به تمسخر کردند که مسکن 25 متری نشانه درماندگی کشور ما برای حل بحران خود است که در نهایت شاهد آن بودیم که مسئولان ما مسئله را تکذیب کردند و فردی هم که از ساخت این نوع مسکن خبر داده بود گفت که به دنبال ساخت نوعی هتل آپارتمان بوده یعنی در عمل همه‌چیز منتفی شد.

سید امیر منصوری، رئیس پژوهشکده نظر و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، با اشاره به بخش‌هایی از کتاب هنر تحریم نوشته ریچارد نفیو، گفت: نفیو که طراح تحریم‌ها علیه ایران در دولت اوباما بود می‌گوید زمانی که ایران را از خرید بنزین تحریم کردیم متوجه شدیم ایرانی‌ها بنزین را در پتروشیمی‌ها تولید کردند. او می‌گوید ایرانی در این فاصله توانستند با ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس، خود را در تولید بنزین خودکفا کنند. این قصه الگوی مسکن نیز مانند قضیه بنزین است. برای من خیلی عجیب بود گویی که جنگ رسانه‌ای اینجا درباره الگوی مسکن راه افتاده است. به نظر من مسکن کوچک‌متراژ می‌تواند یک اقدام استراتژیک باشد که در آن واحد به مسئله زمین و الگوی مسکن بپردازد. دولت آقای احمدی‌نژاد سراغ مسئله زمین رفت و مسکن را بیرون شهر برد اما دید هزینه‌های پنهان زیرساخت‌ها طرح مسکن مهر را زمین زد؛ یعنی پاسخ آنها به مسئله کافی نبود. نقطه دوم یک اقدام استراتژیک درباره مسکن، الگوی ساخت آن است. آقای حاجی‌دلیگانی، نماینده مجلس، گفته است که گونه‌های بدمسکنی مشاهده شده است به این صورت که یک زوج دیگر توان اجاره منزل ندارند درنتیجه مرد خانواده به خانه پدر خود و زن خانواده نیز به خانه پدر خود رفته و جداگانه زندگی می‌کنند. پارک‌خوابی، خانه استیجاری مشترک، زندگی کارمندها در پانسیون‌های چندتخته و... واقعیت‌های امروز ماست؛ ازاین‌رو ما باید توجه ویژه به الگوی مسکن داشته باشیم.

وی افزود: هم‌اکنون سرانه مسکن ما 17 متر است؛ یعنی در وضع موجود یک خانواده دو نفره سرانه 34 متری دارد، یعنی یک مسکن 25 متری عدد پرتی نیست. فقر در حال گسترده‌شدن است و کمبود مسکن داریم، پس ما می‌توانیم با پرداختن به الگوی مسکن به بخشی از بحران پاسخ دهیم.

خوش‌چهره در بخش دوم سخنان خود اظهار کرد: منظور ما از اقدام آنی، اقدام اورژانسی نیست. وقتی بیمار در حال مرگ است، باید یک‌سری اقدامات آنی مانند تزریقات مسکن صورت پذیرد. حالا ما می‌بینیم که همین تزریق مسکن به‌عنوان تنها راهبرد یک پزشک باقی می‌ماند که کاری اشتباه است. برای مثال در زمان تصویب پرداخت یارانه در دولت نهم، ما ابراز مخالفت کردیم. به ما می‌گفتند چرا شمایی که از فقرا و عدالت اجتماعی حرف می‌زنید، مخالفت می‌کنید؟ ما در پاسخ گفتیم این توزیع پول مانند مسکنی است که دولت برای بعد از آن هیچ برنامه‌ای ندارد که مردم با کرامت زندگی کنند. ما تا در مجلس هفتم بودیم اجازه ندادیم دولت این کار را انجام دهد اما پس از رفتن ما از مجلس بلافاصله این اتفاق افتاد.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: نگاه صفر و صدی می‌گوید که یا باید برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشیم یا فقط به صورت مقطعی کار کنیم، در صورتی که ما نیاز به یک نگاه بینابینی داریم. نمی‌شود به طور مطلق گفت مسکن 25 متری خوب است یا بد. کره‌ای‌ها در مساحت کم اعجاز می‌کنند یعنی با طراحی فرنیش از یک فضای 25 متری، کارکردی معادل یک فضای 50 متری ایجاد می‌کنند. تأکید می‌کنم که اگر مسکن 25 متری مانند یکی از داروهای موجود در یک نسخه است، خوب است اما اگر قرار است این نوع مسکن تنها داروی تجویزشده باشد باید در مقابل آن بایستیم. این را که دکتر منصوری به ناامیدکردن‌ها اشاره می‌کنند، نمی‌توان نفی کرد. ریشه‌های این تزریق ناامیدی در خارج از مرزها خیلی مشهود است، چون ناامیدی جامعه را دچار افسردگی می‌کند. این ناامیدی حاصل غفلت تاریخی و تلاش‌های بیرونی‌هاست که اشاره درستی بود اما باید مراقب باشیم پوپولیسم با استفاده از آن نتواند وارد شود؛ ازاین‌رو مسکن 25 متری مانند مسکن 18 متری از لحاظ معماری شدنی است و در شهرهایی مانند توکیو جواب داده است.

ستاریان نیز در بخش دوم نشست خاطرنشان کرد: جای بحث درباره شدنی‌بودن مسکن کوچک‌متراژ وجود ندارد؛ بنابراین مخالفت‌ها اصلا جنبه فنی ندارد. اگر از دید کلان نگاه کنیم مسکن 25 متری یعنی زیرساخت‌های مورد نیاز شما یک‌چهارم می‌شود و در نتیجه پتانسیل تولید بالا می‌رود. من بارها گفته‌ام که مسکن پاشنه آشیل کشور ماست؛ یعنی اگر هیچ‌چیزی آن را زمین نزند، مسکن قطعا زمین خواهد زد. پتانسیل سیاسی مسکن آن‌قدر بالاست که می‌شود گفت بسیاری از کنش‌ها و واکنش‌های اجتماعی از آن نشئت می‌گیرد؛ ازاین‌رو مقاومت‌ها در برابر ساخت مسکن کوچک‌متراژ را در این مسائل ببینید. تأکید می‌کنم که لازم نیست همه 25 متری بسازند، اما این اقدام یکی از کارهای اصلی برای حل بخش مهمی از مشکل است.

در انتهای این نشست حاضران با سخنرانان به پرسش و پاسخ پرداختند.