آسیب گسترده به اثر دوره ساسانی در استان فارس

سیاوُش آریا، پژوهشگر و کُنشگر میراث فرهنگی تصاویری را از این نقش برجسته در اختیار ایسنا قرار داد و درباره آنچه اتفاق افتاده است، گفت: در آذرماه سال ۱۳۹۰خورشیدی خبری تیتر خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها شد، که مایۀ نگرانی دوست‌داران میراث فرهنگی شد. آن خبر ناگوار این بود: «بخشی از سنگ‌نگارۀ ساسانی بهرام دوم در تنگِ چوگان شهرستان کازرون با پُتک شکسته و فرو ریخت!» درخبرها آمده بود افرادی ناشناس با وسیله ای همانند پُتک به جان سنگ‌نگارۀ پیروزی بهرام دوم بر تازیان در تنگِ چوگان افتاده و بخش زیادی از گُرزِ اَسبِ شاهنشاه ساسانی را شکسته و فرار کرده‌اند. پس از آن نیز با ابراز نگرانی دوست‌داران و کارشناسان میراث فرهنگی و فشارهای رسانه‌ای، سازمان میراث فرهنگی وقت استان با شتاب در دی ماه همان سال، مرمت بخش آسیب‌دیده را آغاز کند. اما مرمت بخش آسیب‌دیده که خُرده‌سنگ‌های آن خوشبختانه همان‌جا ریخته و گِردآوری شده بود، با انتقادهای فراوانی رو به رو شد. زیرا به باور کُنشگران میراث فرهنگی شهرستان کازرون، مرمت سنگ‌نگارۀ ساسانی بهرام دوم از سوی یک هنرمند سنگ‌تراش بومی و تجربی صورت گرفته بود نه از سوی مرمتگرانِ چیزه‌دست سنگ و دانش‌آموختگان رشتۀ مرمت و حفاظت آثار تاریخی. از همین رو و بر اثر مرمت‌های غیراصولی، بخش آسیب‌دیدۀ سنگ‌نگارۀ بهرام دوم ساسانی در تنگِ چوگان و با گذشت بیش از یک دهه از مرمت آن، دو ماه پیش از همان بخش مرمت شده، دوباره فرو ریخت!

او ادامه داد: با بررسی و پرس‌وجوها از کارشناسان ادارۀ میراث فرهنگی، مطمین شدم که گُرزِ اسبِ بهرام دوم ساسانی در تنگِ چوگان بر اثر مرمت‌های غیراصولی در گذشته، بی‌گمان فرو ریخته و فرد یا افرادی به آن آسیبی نرسانده‌اند. همچنین خوشبختانه سنگ‌های خُرد و شکسته شده از سوی پایگاه جهانی بیشاپور همگی گِردآوری و کُدگذاری شده تا در زمانی مناسب از سوی مرمتگران چیره‌دست سنگ و آثار تاریخی از ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس مورد مرمت و «وِصالی» قرار گیرد.

بهرام دوم ساسانی سوار بر اسب. او ریش و موهای بلند و تاج بالداری شبیه به بال عقاب بر سر دارد.

بر پهلوی راست بهران، تیردان سنگینی از کمربند او آویخته شده است. اسب شاه به طرز جالبی زینت شده است.

حسب معمول در سنگ‌نگاره‌های ساسانی، منگوله‌ (کمپله) ای از طرف راست به زین آویزان است.

این کنشگر میراث فرهنگی افزود: آنچه مورد انتقاد بوده و جای پرسش دارد، این است که، نخست چرا پایگاه جهانی بیشاپور و ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس تاکنون چنین مورد مهمی را پس از دو ماه آگاهی‌رسانی نکرده‌اند تا بهانه دست بدخواهان میراث فرهنگی و ایران نیفتد و مهم‌تر از آن، چرا با فوریت به مرمت آن نپرداخته‌اند؛ تنگ چوگان یک محوطۀ جهانی و ملی پر بازدید در استان فارس و کشور است. از سویی، افرادی که در گذشته، این سنگ‌نگاره را دیده‌اند دچار نگرانی شده و گمان می‌برند از سوی سودجویان و سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی مورد آسیب قرار گرفته و ادارۀ میراث فرهنگی در این زمینه کوتاهی کرده است. همین موضوع سبب خواهد شد تا چهرۀ پایگاه جهانی بیشاپور و ادارۀ میراث فرهنگی استان خَدشه‌دار شود.

آریا بیان کرد: امیدوارم این بار بخش آسیب‌دیده و فرو ریخته به درستی و از سوی کارشناسان چیره‌دست مرمت سنگ و آثار تاریخی مورد مرمت اصولی و علمی قرار گیرد و دیگر بینندۀ فرو ریختن آن در آینده و سال‌های دور نباشیم.

این پژوهشگر میراث فرهنگی درباره این سنگ‌نگاره نیز این توضیح را داد که باید دانست بخشی که فرو ریخته و امروزه آن را با نام گُرزِ اسب در سنگ‌نگاره‌های ساسانی می‌شناسیم در اصل «مَنگولِه» نام دارد که در هنر ساسانی شناخته شده است.

او اضافه کرد: سنگ‌نگارۀ بهرام دوم ساسانی در تنگ چوگان بیانگر پیروزی او بر تازیان بیابانی است و از بی‌مانندترین و ارزشمندترین نقش برجسته‌های ساسانی کشور به شمار می‌آید که نزد کارشناسان و باستان‌شناسان از اهمیت فراوانی برخوردار است.

عکس‌ها از سیاوش آریا، کنشگر میراث فرهنگی

آریا گفت: محوطۀ تاریخی و جهانی «تنگ چوگان» نیز در روزگار باستان محل بازی چوگان در میان پادشاهان و درباریان ساسانی بوده است و یکی از ارزشمندترین و یگانه‌ترین مجموعه‌های تاریخی و باستانی کشور به شمار می‌آید که امروزه چهار سنگ‌نگاره از دوران ساسانی در سمت چپ تنگه و دو سنگ‌نگاره در سمت راست آن جای گرفته است. تنگ چوگان در پروندۀ محور ساسانی فارس و با نام «منظر باستان شناسی ساسانی فارس (پارس)» به همراه شهر بیشاپور و غار شاهپور و دژ دختر کازرون و کاخ ساسانی شهرستان سروستان و آثار و بناهای ساسانی در شهرستان فیروزآباد به گونۀ زنجیره‌ای در اجلاس بحرین در تاریخ ۹ تیرماه ۱۳۹۷ خورشیدی به ثبت جهانی در سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی یونسکو رسیده است.

تنگ جهانی چوگان در ۱۹ کیلومتری شهرستان کازرون و در کنار رود شاهپور جای گرفته است. مجموعۀ جهانی تنگ چوگان در ۱۲۰ کیلومتری مرکز استان و شهر شیراز قرار دارد.