جان ارزان‌تر از لایک شد
بر اساس آمارها، تا 60 درصد از کاربران اینترنت در ایران با این مشکل روبرو هستند. این وضعیت منجر به افزایش تهدیدات امنیتی نظیر سرقت هویت، ترویج اخبار جعلی و تبلیغات تقلبی و انجام کارهای چالش برانگیز و خطرناک می‌شود.
پلتفرم‌های اجتماعی پر از اینفلوئنسرهایی است که با فعالیت‌های مختلف کسب درآمد می‌کنند. اما برخی با ایجاد چالشهای خطرناک برای ایجاد هیجان و جذب فالوور، جان خود و جوانان را به خطر می‌اندازند و این وضعیت به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است.
دیروز در خیابان، پسری را دیدم که با موتور خود حرکات نمایشی انجام می‌داد. او با چرخیدن و پرش‌های تماشایی، توجه همه را به خود جلب کرده بود. در حالی که دوربین دوستانش روی او زوم کرده بود، متوجه شدم که این حرکات نمایشی برای جذب فالوور در شبکه‌های اجتماعی است و او به‌دنبال کسب درآمد از طریق این نمایش‌هاست.
متاسفانه در بسیاری از پلتفرهای اجتماعی موردهای مشابه بسیاری دیده می شود که برای جذب فالوور بیشتر جان خودشان را گرو می گذارند، از بلندی آویزان می شوند، روی ریل قطار می خوابند و بسیاری از کارهای خطرناک دیگری که دیدن آنها نه تنها لذت بخش نیست بلکه دغدغه بزرگی برای والدین است تا مبادا فرزندانشان به انجام چنین کارهای مشابهی رغبت پیدا کنند. در این خصوص با دکتر محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل به گفت و گو نشستیم تا ببینیم چنین رفتارهایی از منظر اجتماعی و حقوقی چه بازخوردهایی دارد.
عدم تطابق هویت مجازی و واقعی، چالش امنیتی و اجتماعی فضای مجازی
دکتر سید ناصری، عدم تطابق هویت مجازی و واقعی کاربران را عامل تبدیل فضای مجازی ایران به یک چالش امنیتی و اجتماعی و حقوقی دانست و گفت: بر اساس آمارها، تا 60 درصد از کاربران اینترنت در ایران با این مشکل روبرو هستند. این وضعیت منجر به افزایش تهدیدات امنیتی نظیر سرقت هویت، ترویج اخبار جعلی و تبلیغات تقلبی و انجام کارهای چالش برانگیز و خطرناک می‌شود.
وی در ادامه افزود: عدم تطابق هویت مجازی و واقعی باعث تخلفات قانونی مانند اسپم(نامه های الکترونیکی) ، تبلیغات غیرقانونی و نشر محتوای مجرمانه می شود. از دیدگاه سیاستگذاری عمومی، این وضعیت نه تنها تهدیدی برای امنیت کاربران فضای مجازی است بلکه به تضعیف اعتماد عمومی و ترویج تخلفات قانونی منجر می شود.
چالشهای مجازی چیست؟
این پژوهشگر در توضیح چالشهای مجازی اظهار داشت: با گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی، رفتارهای کاربران نیز دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است. این پلتفرم‌ها که در ابتدا به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات اجتماعی و تبادل اطلاعات طراحی شده بودند، اکنون به بستری برای رقابت در جلب توجه و کسب محبوبیت تبدیل شده‌اند.
در این میان، گروهی از کاربران، به‌ویژه نوجوانان و جوانان، برای دستیابی به شهرت مجازی و افزایش فالوور، به انجام رفتارهای پرخطر و هیجان‌انگیز روی آورده‌اند. این رفتارها که در قالب «چالشهای مجازی» منتشر می‌شوند، گاه از حد معقول فراتر رفته و به اقداماتی مرگبار و تهدیدکننده‌ی امنیت فردی و اجتماعی بدل می‌شوند. این پدیده را می‌توان از منظر جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و حقوقی بررسی کرد.
بررسی چالشهای مجازی از دیدگاه جامعه شناختی
گسترش چنین رفتارهایی نتیجه‌ی تغییرات فرهنگی و تحول در معیارهای ارزش‌گذاری اجتماعی است. در گذشته، شهرت و اعتبار فرد در جامعه بر اساس دستاوردهای علمی، فرهنگی یا حرفه‌ای سنجیده می‌شد، اما در عصر شبکه‌های اجتماعی، این معیارها جای خود را به میزان تعامل مجازی داده‌اند. لایک، کامنت، و تعداد بازدیدکنندگان، به شاخص‌هایی برای سنجش موفقیت افراد تبدیل شده‌اند. در این فضا، کاربران به‌ویژه نوجوانان، تحت تأثیر فشار اجتماعی و میل به دیده‌شدن، از مرزهای ایمنی عبور کرده و دست به اقداماتی خطرناک می‌زنند.
بررسی چالشهای مجازی از دیدگاه روان شناختی
این رفتارهای پرخطر میتواند ناشی از تأثیرپذیری بالا از همسالان، هیجان‌طلبی، و کمبود مهارت‌های تصمیم‌گیری باشد. نوجوانان و جوانان به‌طور طبیعی در جست‌وجوی هیجان و تجربه‌های جدید هستند و در عین حال، به دلیل رشد ناکامل قشر پیش‌پیشانی مغز که مسئول تصمیم‌گیری منطقی و ارزیابی خطر است، در تشخیص عواقب رفتارهای خود دچار ضعف هستند. این موضوع، در کنار تأثیر الگوسازی در فضای مجازی، باعث می‌شود که برخی از آنان بدون در نظر گرفتن پیامدهای واقعی، چالشهای پرخطری را انجام دهند.
بررسی چالشهای مجازی از دیدگاه حقوقی
انجام این چالش‌ها نه‌تنها تهدیدی برای جان فرد انجام‌دهنده محسوب می‌شود، بلکه میتواند امنیت عمومی را نیز به خطر بیندازد. سقوط فردی از یک ساختمان بلند، عبور از روی پل‌های مرتفع بدون تجهیزات ایمنی، یا انجام حرکات نمایشی در مسیر وسایل نقلیه مانند ایستگاه مترو، نه‌تنها به‌عنوان رفتارهای پرخطر فردی، بلکه به‌عنوان تهدیدی علیه نظم عمومی قابل بررسی هستند. از سوی دیگر، شبکه‌های اجتماعی که چنین محتواهایی را میزبانی و ترویج می‌کنند، می‌توانند در برابر پیامدهای این پدیده مسئولیت قانونی داشته باشند.
این حقوقدان در توضیح مقابله قانونی با پدیده چالشهای خطرناک در فضای مجازی افزود: بر اساس قوانین ایران، هرگونه اقدام عمدی که باعث ایجاد خطر جانی برای خود یا دیگران شود، قابل پیگرد قانونی است. برخی از مهم‌ترین مواد قانونی که در این زمینه قابلیت استناد است، عبارت‌اند از؛
ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی:
هرگونه رفتار مغایر با نظم عمومی و اخلاق حسنه جرم محسوب شده و میتواند شامل مجازات حبس و جزای نقدی شود.
ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی:
در صورتی که فردی با انجام رفتار پرخطر باعث صدمه بدنی یا مرگ خود یا دیگری شود، مشمول مجازات مقرر در این ماده خواهد شد.
ماده ۶۱۸ قانون مجازات اسلامی:
هرگونه اخلال در نظم عمومی که موجب سلب آسایش عمومی شود، جرم تلقی شده و میتواند منجر به مجازات حبس تا یک سال یا جزای نقدی گردد.
طبق قوانین ایران، پلتفرم‌های ارائه‌دهنده خدمات فضای مجازی، مسئولیت نظارت بر محتوای منتشرشده را بر عهده دارند. طبق ماده ۷۴۹ قانون جرایم رایانه‌ای، انتشار محتوای مروج خشونت و اقدامات پرخطر میتواند مصداق اشاعه محتوای مجرمانه باشد و مسئولیت کیفری را برای منتشرکننده و در برخی موارد، برای پلتفرم میزبان ایجاد کند. پلیس فتا به‌عنوان مرجع نظارتی فضای مجازی، میتواند در برابر انتشار و ترویج چالشهای خطرناک مداخله کند. برخورد با افرادی که این ویدیوها را تولید و منتشر می‌کنند، میتواند از طریق توقیف حساب‌های کاربری، پیگیری قضایی، و اعمال جرایم نقدی صورت گیرد.
از دیدگاه حقوقی، بررسی قوانین ایران نشان می‌دهد که هرچند برخی از مقررات موجود، امکان برخورد با این اقدامات را فراهم می‌سازند، اما این قوانین به‌طور خاص برای مواجهه با چالشهای فضای مجازی طراحی نشده‌اند.
به‌عنوان‌مثال، قانون مجازات اسلامی مقرراتی در زمینه‌ی اخلال در نظم عمومی و تهدید علیه امنیت جانی دارد، اما در مورد نقش پلتفرم‌های مجازی در انتشار چنین محتواهایی، صراحت کافی وجود ندارد. این امر نشان‌دهنده‌ی خلأ قانونی در زمینه‌ی تنظیم‌گری فضای مجازی و ضرورت به‌روزرسانی قوانین برای تطبیق با چالشهای جدید اجتماعی است. از سوی دیگر، اجرای قوانین موجود نیز با چالشهایی مواجه است؛ ازجمله دشواری در شناسایی افراد انجام‌دهنده‌ی چالش‌ها، محدودیت‌های نظارتی پلیس فتا، و عدم همکاری مؤثر پلتفرم‌های خارجی.
خطرات چالشهای خطرناک مجازی بر جوان و نوجوانان
این استاد دانشگاه معتقد است؛ شبکه‌های اجتماعی با ایجاد فضایی برای دیده‌شدن، به کاربران امکان می‌دهند که با تولید محتوا، محبوبیت و درآمد کسب کنند. الگوریتم‌های این شبکه‌ها بر اساس میزان تعامل یعنی؛ لایک، کامنت و اشتراک‌گذاری کار می‌کنند و همین امر موجب شده است تا برخی کاربران برای جلب توجه، دست به اقدامات افراطی بزنند. رفتارهای پرخطر در فضای مجازی، مصداقی از سرمایه‌گذاری بر هیجان است که در آن، کاربران با به خطر انداختن جان خود، به‌دنبال افزایش بازدید و کسب درآمد هستند.
پدیده “تقلید اجتماعی” در فضای مجازی بسیار مشهود است. کاربران، رفتارهای پرمخاطب را الگوبرداری کرده و در مواردی حتی شدت این رفتارها را افزایش می‌دهند تا توجه بیشتری جلب کنند. نوجوانان و جوانان، به‌دلیل تأثیرپذیری بالا از همسالان، بیش از دیگر گروه‌های سنی در معرض این نوع رفتارهای پرخطر قرار دارند. برخی از این خطرات عبارتند از؛
عادی‌سازی رفتارهای پرخطر: افزایش این چالش‌ها موجب می‌شود که حرکات پرخطر به‌عنوان فعالیتی هیجان‌انگیز و حتی “قابل تحسین” در جامعه جلوه داده شود.
افزایش آسیب‌های جسمی و روانی: افرادی که این چالش‌ها را انجام می‌دهند، در معرض آسیب‌های جدی جسمی و حتی مرگ قرار دارند. علاوه بر این، خانواده‌های این افراد نیز با پیامدهای روانی ناگوار مواجه می‌شوند.
برهم زدن نظم عمومی: برخی از این چالش‌ها موجب ایجاد اختلال در حمل‌ونقل عمومی، راهبندان، و افزایش احتمال وقوع تصادفات می‌شوند.
راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با پدیده چالشهای خطرناک
سید ناصری برای مقابله با پدیده چالشهای خطرناک فضای مجازی راهکارهای زیر را پیشنهاد داده است:
اصلاح و تکمیل قوانین مرتبط: لازم است قوانین کیفری با شرایط جدید فضای مجازی به‌روز شوند و مجازات مشخصی برای انجام و ترویج این چالش‌ها تعیین گردد. علاوه بر این می‌توان قوانین مشخصی برای نظارت بر عملکرد پلتفرم‌های ارائه‌دهنده خدمات شبکه‌های اجتماعی تدوین کرد تا از انتشار این محتوا جلوگیری شود.
فرهنگ‌سازی و آموزش رسانه‌ای: برگزاری کمپین‌های آموزشی برای آگاه‌سازی نوجوانان و جوانان درباره خطرات این چالش‌ها و تشویق اینفلوئنسرها به تولید محتواهای مثبت و آگاهی‌بخش میتواند راهکاری برای مقابله با ایجاد چنین چالشهایی باشد.
افزایش نظارت و برخورد قاطع: پلیس فتا باید اقدامات پیشگیرانه‌ای همچون رصد مداوم محتواهای پرخطر انجام دهد همچنین افزایش همکاری بین پلتفرم‌ها و نهادهای نظارتی برای حذف سریع محتواهای خطرناک بسیار موثر است.
دکتر محمد مهدی سید ناصری در ادامه به بیان پیامدهای اجتماعی چالشهای خطرناک در فضای مجازی پرداخت و گفت: پدیده‌ی چالشهای خطرناک در فضای مجازی، به‌عنوان یکی از نمودهای عصر دیجیتال، نشان‌دهنده‌ی تغییرات عمیق در الگوهای رفتاری و ارزش‌های اجتماعی است. بررسی این مسئله از ابعاد مختلف جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و حقوقی نشان می‌دهد که میل به شهرت، فشار اجتماعی، هیجان‌طلبی، و الگوبرداری از سایر کاربران، از مهم‌ترین عوامل گسترش این رفتارهای پرخطر محسوب می‌شوند.
در این میان، نقش پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی در ایجاد و تشدید این روند، غیرقابل‌انکار است؛ چراکه الگوریتم‌های این شبکه‌ها بر اساس افزایش تعاملات طراحی شده‌اند و محتوای هیجان‌انگیز و پرخطر، به‌دلیل جذابیت بالا، معمولاً بیشترین بازدید را دریافت می‌کند. از منظر اجتماعی، این روند میتواند پیامدهای گسترده‌ای برای جامعه به همراه داشته باشد.
این پژوهشگر حقوق بین الملل برای مقابله‌ی مؤثر با این پدیده، رویکردی چندبعدی و ترکیبی را ضروری دانست و اظهار داشت: این راهبردها را می‌توان در سه سطح قانونی، فرهنگی، و اجرایی مورد بررسی قرار دادکه عبارتند از:
اصلاح و تکمیل قوانین مرتبط
- تدوین مقررات خاص در زمینه‌ی مسئولیت کیفری کاربران و تولیدکنندگان محتوای پرخطر در فضای مجازی.
- تعیین الزامات قانونی برای پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی جهت جلوگیری از انتشار و ترویج این‌گونه محتواها.
- ایجاد سامانه‌ای برای گزارش‌دهی مردمی به پلیس فتا در خصوص محتواهای پرخطر و غیرایمن.
آموزش و فرهنگ‌سازی
- اجرای برنامه‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها درباره‌ی خطرات چالشهای پرخطر و تأثیرات منفی آنها.
- استفاده از رسانه‌های عمومی و اینفلوئنسرهای مسئولیت‌پذیر برای آگاه‌سازی جامعه درباره‌ی پیامدهای این اقدامات.
- ترویج جایگزین‌های ایمن و خلاقانه برای جذب مخاطب در فضای مجازی.
نظارت و اجرای قوانین
- افزایش توان نظارتی پلیس فتا و نهادهای مسئول در شناسایی و برخورد با کاربران تولیدکننده‌ی این محتواها.
- تشدید برخوردهای قانونی با افراد و گروه‌هایی که به‌صورت سازمان‌یافته اقدام به ترویج این چالش‌ها می‌کنند.
- همکاری با پلتفرم‌های داخلی و تلاش برای اعمال فشار به پلتفرم‌های خارجی جهت کنترل محتوای خطرناک.
سخن پایانی
چالشهای خطرناک در فضای مجازی، به‌دلیل ترکیبی از عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و فنی، به یک معضل جدی در جوامع مدرن تبدیل شده است. در ایران، این پدیده در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته و موجب نگرانی‌های گسترده‌ای در حوزه‌های امنیت عمومی و سلامت اجتماعی شده است. هرچند برخی مقررات قانونی امکان برخورد با این رفتارها را فراهم می‌سازند، اما ناکافی بودن این قوانین و ضعف در اجرای آنها، باعث گسترش این پدیده شده است. برای مهار این بحران، لازم است که یک استراتژی جامع مبتنی بر اصلاح قوانین، فرهنگ‌سازی، و افزایش نظارت اجرا شود. در غیر این صورت، ادامه‌ی این روند میتواند به تهدیدی جدی برای سلامت روانی و جسمی جوانان و امنیت اجتماعی کشور تبدیل شود.
