ترکیه، یک قدرت رو به رشد در آسیای مرکزی

از بسیاری جهات جنگ در اوکراین مانند هر درگیری دیگری، فرصت‌های بازسازی ژئوپلیتیک را برای برخی از کشورها ارائه داده است. بدون شک ترکیه یکی از قدرتمندترین قدرت‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی است و اکنون به دنبال دفاع از منافع خود است. آنکارا با تسریع روندی که به‌وضوح از سال 2019 تحت رهبری اردوغان ظهور کرد، از ابتدای سال میلادی مشارکت اقتصادی و نظامی خود را با اکثر جمهوری‌های شوروی سابق در آسیای مرکزی از قبیل قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان افزایش داده است.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، ترکیه و کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی که عمدتا مسلمان هستند، با توجه به موقعیت جغرافیایی و از همه مهم‌تر نزدیکی قومی و فرهنگی، روابط نزدیک و مؤثری با یکدیگر برقرار کردند. با وجود اینکه ترکیه به‌سرعت به یک شریک تجاری برای کشورهای تازه استقلال‌یافته تبدیل شد اما ضعف‌های ساختاری، اقتصادی و گذار سیاسی دشوار آنها، پیشرفت روند تجاری را کند کرد. به نظر می‌رسد ابتکارات انجام‌شده برای ایجاد بازارهای مشترک، به‌ویژه از طریق سازمان کشورهای ترک که در سال 2009 تأسیس شد و آذربایجان را نیز دربر می‌گیرد، هرگز از مرحله صدور بیانیه فراتر نرفت و امکان ایجاد یک رویکرد چندجانبه در مقیاس بزرگ را فراهم نکرد. تا همین اواخر، ترکیه حتی در میان پنج شریک تجاری برتر قزاقستان جایگاهی نداشت و فقط 4.5 درصد از حجم تجارت این کشور را به خود اختصاص داده بود.

با‌این‌حال، ایده توسعه «دنیای بزرگ ترکیه» از جمله برای آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها که آن را وسیله‌ای برای ایجاد پل‌های اقتصادی میان آسیای مرکزی و اروپا و مهم‌تر از آن محدود‌کردن نفوذ منطقه‌ای دو قدرت بزرگ جهان اسلام یعنی ایران و عربستان سعودی می‌دانند، همچنان جذاب است.

اردوغان با آگاهی از سهم راهبردی چنین تحولی برای ترکیه، مدت 10 سال است که این ایده را هم‌زمان با اجرای دیپلماسی تهاجمی و نمایشی «نئوعثمانی» تقویت کرده است. همین تداوم قدرت، کشورهای آسیای مرکزی را به دامن ترکیه کشانده است. درواقع دخالت ترکیه در درگیری سوریه جایگاه این کشور را به‌عنوان یک قدرت نظامی شایسته برای جمهوری‌های شوروی سابق تثبیت کرده است. به لطف مشارکت غیرمستقیم در جنگ اوکراین و حمایت لجستیکی از کی‌یف، آنکارا صنایع دفاعی خود را که پهپادهای پیشرفته Bayraktar TB2 پرچمدار آن است در یک ویترین باشکوه به نمایش گذاشته است. پیش از این نیز قدرت نظامی ترکیه در جریان درگیری میان آذربایجان و ارمنستان در قره‌باغ کوهستانی در پاییز 2020 ثابت شده بود و به‌وضوح برتری فنی باکو را نسبت به رقیب ارمنی خود تضمین کرد. در سال 2021 ترکمنستان، یکی از مشتریان اصلی ترکیه و قرقیزستان که با همسایه تاجیک خود درگیر بود، هردو برای تجهیز ارتش خود به پهپاد معروف با ترکیه قرارداد تسلیحاتی امضا کردند. ازبکستان نیز در ماه مارس گذشته با ترکیه قرارداد همکاری امضا کرد. دو روز پس از آغاز حمله روسیه به اوکراین، قزاقستان و ترکیه همکاری نظامی فیمابین را مورد بررسی قرار دادند و در اوایل ماه می، توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، اولین سفر رسمی خود به استانبول را برای بحث در مورد توسعه مسیر تجاری جدید با قزاقستان به منظور ارتباط چین با ترکیه با دورزدن روسیه انجام داد.

در دو سال گذشته شاهد توسعه پایدار تجارت دوجانبه در سطح اقتصادی بوده‌ایم. فقط در سال 2021، مبادلات ازبکستان و قزاقستان با ترکیه نسبت به سال 2019 یک میلیارد دلار افزایش یافته است و دو کشور خواهان افزایش مبادلات تجاری تا 10 میلیارد دلار هستند. مبادلات تجاری ترکیه با قرقیزستان نیز در دو سال گذشته تقریبا دوبرابر شده است. ترکیه حتی درحال جبران کمبودهای ناشی از جنگ اوکراین و محدودیت‌های صادراتی روسیه است و به این ترتیب به تأمین‌کننده اصلی دارو برای برخی از شرکای جدید خود تبدیل شده است. اکنون این موضوع انکارنشدنی است که جنگ در اوکراین منجر به یک پیکربندی مجدد ژئوپلیتیک در منطقه شده است و آنکارا به‌طور مناسب از آن سود می‌برد. طبیعتا ترکیه در مواجهه با روسیه تحت تحریم و طردشده از صحنه بین‌المللی و غیبت منطقه‌ای غرب با خروج از افغانستان و حضور و نفوذ همه‌جانبه و فزاینده چین، به دنبال پرکردن این خلأ استراتژیک است که با اهداف پان‌ترکیستی اردوغان و رؤیای او برای تبدیل‌شدن به رهبر ملت‌های ترک آسیا هماهنگی دارد. در این زمینه، ترکیه جایگزین معتبری برای قدرت‌های بزرگ روسیه و چین است که درنهایت شکننده یا سؤال‌برانگیز هستند.

بااین‌حال، نزدیکی ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی و توسعه‌طلبی این کشور می‌تواند یکی از نگرانی‌های اصلی ژئوپلیتیک و تهدیدی برای ایران محسوب شود. باید اذعان داشت که تهران روابط دوجانبه خود را با شرکای آسیایی در اطراف دریای خزر بهبود بخشیده است، چنانچه توافق‌نامه انرژی که در دسامبر 2021 با ترکمنستان و آذربایجان امضا شد، گواه این مدعاست. ایران با وجود قوم آذربایجانی و نزدیکی مذهبی باوجود هویت شیعی، پیوندهای فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی قوی با همسایگان خود در آسیای مرکزی دارد. بااین‌حال، با وجود نقش انرژی و مرکز اقتصادی که ایران می‌تواند دارا باشد، کفه ترازو همچنان به نفع رقیب ترکیه‌ای است. 40 سال طردشدن از لحاظ اقتصادی و تحریم‌های پی‌درپی، توضیح‌دهنده وضعیت کنونی است. ایران در رقابت منطقه‌ای با ترکیه فقط در صورت تغییر مواضع استراتژیک و مشارکت‌های اقتصادی و تقویت قدرت نظامی که تا‌به‌حال به‌خوبی انجام پذیرفته، قادر به محدودسازی گسترش نفوذ ترکیه در این حوزه خواهد بود. در مواجهه با عقب‌نشینی روسیه و با توجه به منابع عظیم انرژی که در اختیار ایران است و ترکیه از آن بی‌بهره است، زمینه بیش از هر زمان دیگری برای پیشی‌گرفتن از آنکارا در منطقه مهیاست.