روسیه اروپا را دور زد

فارین پالسی با انتشار یادداشتی مدعی شد: جنگ روسیه علیه اوکراین وارد چهارمین سال خود می‌شود، با این حال اروپا هنوز از تمام اهرم‌های خود علیه مسکو استفاده نکرده است. علیرغم کاستی‌هایی که بازارهای جهانی انرژی را متحول کرده - و تعهد اتحادیه اروپا برای خاتمه دادن به تمام قراردادهای انرژی با روسیه تا سال 2027 - این قاره همچنان پیوندهای متنوعی با بخش انرژی روسیه دارد.

چندین کشور اروپایی نتوانسته‌اند به طور کامل روابط انرژی خود را با روسیه قطع کنند. در سال 2024، تنها اسلواکی بیش از فرانسه به حساب‌های روسیه برای سوخت‌های فسیلی پول واریز کرده و پس از آن مجارستان، اتریش و اسپانیا در رتبه‌های بعد قرار دارند.

وقتی پوتین اروپا را مجازات می‌کند

گزارش ماه دسامبر مرکز مطالعات دموکراسی (CSD) آورده: «اگرچه صادرات سوخت فسیلی روسیه به غرب کاهش یافته، اما حفره‌های آشکار در رژیم تحریم‌ها همچنان وجود دارد.» این نقص در هیچ کجا به اندازه گاز طبیعی مایع (LNG) برجسته نیست. در سال 2024، اتحادیه اروپا رکورد 16.5 میلیون تن صادرات گاز طبیعی از روسیه که از 15.2 میلیون تن در سال 2023 فراتر رفت، را به نام خود زد.

کشورهای اتحادیه اروپا به رهبری آلمان برای کاهش وابستگی به انرژی روسیه به اهرم‌های متفاوتی متوسل شدند. براساس گزارش اندیشکده بلژیکی بروگل، بین اوایل سال 2022 تا پایان سال 2023، اتحادیه اروپا واردات سوخت‌های فسیلی روسیه را 94 درصد -از 16 میلیارد دلار به حدود یک میلیارد دلار- کاهش داد.

واردات زغال سنگ صفر است، اما کشورهای سراسر بلوک همچنان منابع انرژی را از روسیه می‌خرند و بنابراین مستقیماً به صندوق جنگ ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه پول واریز می‌کنند. وقتی صحبت از گاز طبیعی روسیه می‌شود، که تحریم نشده و در مقایسه با گاز فوق سرد وارداتی ایالات متحده هنوز معامله می‌شود، اروپا حتی پسرفت کرده است.

طبق گزارش فایننشال تایمز، واردات کشورهای اتحادیه اروپا از روسیه - به رهبری فرانسه، اسپانیا، هلند و بلژیک - در سال 2024 به بالاترین حد خود رسید.

واردات گاز روسیه آشکارترین شکست را برای اروپا رقم زده است، به طوری که روسیه هنوز 18 درصد از کل واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا را تا اواخر سال 2024 تشکیل می‌دهد. در سال 2022، روسیه - نه اروپایی‌ها - واردات گاز را کاهش داد. این، یعنی مجازات اروپا برای امتناع از پرداخت به روبل، که باعث شد صادرات به اتحادیه اروپا در طول آن سال به نصف کاهش یابد.

تا سال 2024، با یافتن بازارهای جدید آلمان و سایر کشورها، سهم گاز خط لوله روسیه در واردات اتحادیه اروپا به حدود 8 درصد از کل سال 2021 کاهش یافت. اما جریان گاز روسیه از طریق خطوط لوله اوکراین به اتحادیه اروپا ادامه یافت. در این میان برخی از بهترین مشتریان اسلواکی، مجارستان، اتریش، یونان و ایتالیا بودند. اما قرارداد خط لوله روسیه و اوکراین در 1 ژانویه 2025 به پایان رسید و کی‌یف قاطعانه بر توقف قطار صادرات تاکید کرد.

دیگر سوخت روسیه از اوکراین عبور نخواهد کرد. علیرغم هشدارهای اوکراین، تولیدکنندگان در اتریش، ایتالیا، اسلواکی و مجارستان به شدت به کمیسیون اروپا اعتراض کردند و مدعی‌اند که تصمیم اوکراین برای تمدید نکردن قرارداد امنیت عرضه را تهدید می‌کند.

بازی هولناک کرملین

در واقع، نه بوداپست و نه براتیسلاوا به دلیل قیمت‌های بالاتری که باید در جای دیگر بپردازند، صادرات از روسیه را کنار نمی‌گذارند. آن‌ها می‌توانند به گاز روسیه از خط لوله ترک استریم که از زیر دریای سیاه به ترکیه می‌رود و سپس از بلغارستان و صربستان می‌گذرد، دسترسی پیدا کنند.

پولیتیکو گزارش داد: درآمدهای کلان اسلواکی از «بازفروش و ترانزیت گاز روسیه» از طریق اوکراین است که حدود 1.5 میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود. بالکان اینسایت دریافت که منافع مجارستان نیز مالی است و گازپروم حتی گاز بیشتری را به مجارستان می‌فروشد تا بازرگانان مجارستان بتوانند از فروش مجدد به کشورهای ثالث سود ببرند. 

"در این میان دولت بخش زیادی از پول را به عنوان مالیات جمع آوری می‌کند." با این حال، مولداوی به شدت به واردات روسیه متکی است و از راه‌های بیشتری متضرر خواهد شد. کیشینو نگران است که قطع برق دولت را بی‌ثبات کند و از همین رو در 13 دسامبر 60 روز وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد.

با برگزاری انتخابات مهم پارلمانی در سال 2025، مقامات مولداوی نگرانند که بحران  انرژی این کشور را آسیب‌پذتر کند. ویتالی کالوگارانو از دویچه وله گفت: «روسیه آخرین کارت خود را بازی می‌کند تا اطمینان حاصل کند که مسیر اروپایی مولداوی با شکست مواجه می‌شود. هدف این است که دولت طرفدار اروپا در آستانه انتخابات، به خطر بیفتد.» به هر حال، همه پرسی عضویت در اتحادیه اروپا در سال 2024 با کمترین حاشیه به تصویب رسید. نزدیکی رقابت‌ها نتیجه مستقیم مداخله سنگین روسیه بود.

شاید کیشینو باید خط نقره‌ای را در نظر بگیرد؛ این خط، کشور را به طور قطعی از منابع انرژی روسیه و قلدری آن جدا می‌کند. علاوه بر این، قلمرو جداشده خود را که بین رودخانه دنیستر و مرز مولداوی و اوکراین به نام ترانس نیستریا قرار دارد، فلج کرده و حتی ممکن است از میان ببرد.

به مدت سه دهه، بازاریان سیاه منطقه حامی روسیه از گاز روسیه سود زیادی برده‌اند، گازی که در ازای وفاداری با تخفیف دریافت می‌کنند. (ترانسنیستریا میزبان 1500 سرباز روسی است، یک نیروی "حافظ صلح" که در برنامه‌های بلندمدت مسکو برای اوکراین نقش دارد.)

از نظر ژئوپلیتیکی، پایان دیکتاتوری ترانس نیستریا برای کل اروپا پول بادآورده و سیلی دیگری بر صورت پوتین خواهد بود. اما طرف دیگر ترانس نیستریا میزبان نیروگاه حرارتی واحد مولداوی است که با گاز روسیه همکاری دارد. در غیاب منابع انرژی جایگزین اروپا، کل کشور منجمد می‌شود و احزاب حامی اتحادیه اروپا هزینه بالایی را می‌پردازند.

با این وجود، همانطور که بقیه اروپا به منابع دیگر گاز طبیعی روی آورده‌اند، این دسته از مشتریان گاز روسیه - حتی مولداوی - می‌توانند با کمک اتحادیه اروپا همین کار را انجام دهند.

اروپا خودش را دور زده!

در باب نفت، تحریم‌های گروه هفت و اتحادیه اروپا که در اواخر سال 2022 و اوایل سال 2023 اجرایی شد - به شکل سقف قیمتی 60 دلاری به ازای هر بشکه نفت روسیه و ممنوعیت واردات مستقیم - ده‌ها میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است.

با این حال، نفت روسیه هنوز راه خود را به بنادر اتحادیه اروپا پیدا می‌کند. معافیت‌ها برای کشورهای محصور در خشکی به نفت خام روسیه اجازه می‌دهد به بازارهای اتحادیه اروپا، به ویژه مجارستان و اسلواکی، راه یابند. در مقیاس کمتر، بلژیک، اتریش و جمهوری چک نیز از معافیت‌ها برای خرید نفت روسیه استفاده می‌کنند.

این معافیت‌ها البته ابزار ورود سوخت‌های فسیلی روسیه به بازار اتحادیه اروپا نخواهد بود. فرآورده‌های نفتی پالایش شده از نفت خام روسیه اغلب از طریق کشورهای ثالث به سواحل اتحادیه اروپا می‌رسد. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک، در سه ماهه اول سال 2024، کشورهای اتحادیه اروپا 12.3 میلیون تن فرآورده نفتی از هند، چین و ترکیه وارد کرده‌اند که 4.8 میلیون تن به طور مستقیم از نفت خام روسیه فرآوری شده است.

بر اساس گزارش CSD، "واردات فرآورده‌های نفتی اتحادیه اروپا از سه پالایشگاه اصلی هند که با نفت خام روسیه همکاری دارد، در سه فصل اول سال 2024 در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 58 درصد افزایش یافته است و شکاف پالایشی اتحادیه اروپا را افزایش می‌دهد."

در این میان نقش ناوگان سایه را نباید دست کم گرفت، مجموعه‌ای از نفتکش‌های قدیمی که نفت خام روسیه و گاز طبیعی را زیر پرچم‌های خارجی حمل می‌کنند. پانزدهمین بسته تحریمی اتحادیه اروپا که در 16 دسامبر نهایی شد، 79 کشتی مشکوک غیراتحادیه اروپا را از ورود به بنادر اتحادیه اروپا منع می‌کند. (بریتانیا اخیراً ممنوعیت‌های مشابه را برای کشتی‌ها اعمال کرده است).

علاوه بر این، دانمارک، سوئد، لهستان، فنلاند، استونی و بریتانیا از این پس گواهینامه‌های بیمه تانکرهای نفتی را در طول مسیر مورد استفاده ناوگان سایه از طریق کانال انگلیسی، تنگه دانمارک و خلیج فنلاند بازرسی خواهند کرد. علاوه بر این، کشورهای گروه هفت در حال بررسی اقدامات جدید هستند، از ممنوعیت کامل حمل و نقل نفت خام روسیه تا کاهش سقف قیمت نفت روسیه به حدود 40 دلار به ازای هر بشکه.

استفانی بیکر، نویسنده کتاب «تنبیه پوتین: درون جنگ اقتصادی جهانی برای سقوط روسیه» می‌گوید: «روسیه توانسته محدودیت‌ها را دور بزند تا به کسب میلیاردها دلار از صادرات نفت ادامه دهد و به پوتین در تامین مالی جنگ کمک کند. ترس از تحریک تورم مانع از آن شده که گروه هفت در برابر نفت روسیه موضعی سخت اتخاذ کنند.»