فشار مضاعف؛ واشنگتن تحریم می‌کند، مسکو جایگزین می‌شود

به گزارش گروه رسانه ای شرق؛ بر اساس گزارش تانکر ترکرز، روسیه طی سه هفته گذشته ۲.۷ میلیون بشکه نفت خام سبک به پالایشگاه بانیاس سوریه صادر کرده که جایگزین نفت ایران شده است. این روند، تعهد مسکو به حفظ حضور نظامی در سوریه را نشان می‌دهد. ایران در سال ۲۰۲۳ روزانه ۷۴ هزار بشکه نفت به سوریه صادر می‌کرد که ماهانه به ۲.۲ میلیون بشکه می‌رسید. تأمین نفت علاوه بر نقش اقتصادی، عامل مؤثری در نفوذ و حضور نظامی در کشورها به شمار می‌آید.

در ۱۰ ژانویه، دولت آمریکا ۱۸۳ نفتکش روسیه را تحریم کرد تا مانع فروش نفت این کشور به چین شود، اما بخشی از محموله‌های تحریمی به سوریه صادر شده است. پیش‌تر، خبرگزاری رویترز گزارش داد که دو نفتکش تحت تحریم آمریکا برای نخستین بار نفت قطب شمال روسیه را در سوریه تخلیه خواهند کرد. به گفته منابع دولتی سوریه، نفتکش «آکواتیکا» با ۱۰۰ هزار تن نفت، در ۳۰ اسفند وارد آب‌های سوریه شده، اما هنوز تخلیه نشده است. نفتکش دیگر، «ساکینا»، با ۱۰۰ هزار تن نفت، قرار است ۲۵ مارس در بندر بانیاس پهلو بگیرد.

داده‌های کشتیرانی نشان می‌دهد که هر دو نفتکش، به همراه نفتکش ذخیره‌سازی «اومبا» در مورمانسک، تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارند. روسیه پس از تحریم گازپروم‌نفت و ناوگان نفتکش‌های خود، به‌دنبال خریداران جایگزین برای نفت قطب شمال بوده و سوریه نیز که با کمبود نفت مواجه است، در جستجوی منابع جایگزین است. پالایشگاه بانیاس، بزرگ‌ترین تأسیسات پالایشی سوریه، به‌دلیل کمبود نفت، در دسامبر ۲۰۲۴ تعطیل شده بود. در همین راستا، روسیه اوایل مارس یک محموله گازوئیل را از طریق نفتکش تحریمی به سوریه ارسال کرد که بیانگر همکاری‌های مستمر دو کشور در حوزه انرژی است.

تحریم‌های ثانویه و تهدیدات جدی علیه صادرات نفت ایران

همزمان با تلاش روسیه برای جایگزینی نفت ایران در سوریه، دونالد ترامپ هم در جمع خبرنگاران ادعا کرد که «اگر ظرف دو هفته آینده پیشرفتی در مذکرات با ایران صورت نگیردریال تعرفه های ثانویه را اعمال خواهد کرد.» این اظهارات نشان‌دهنده عزم واشنگتن برای اعمال فشار اقتصادی بیشتر بر تهران از طریق تعرفه‌های ثانویه است. در صورت اجرا، این اقدام می‌تواند شرکت‌ها و کشورهایی را که با ایران تجارت دارند، هدف قرار داده و آن‌ها را در معرض تحریم‌های آمریکا قرار دهد. چنین سیاستی با هدف افزایش هزینه‌های اقتصادی برای ایران طراحی شده تا تهران را به تغییر رفتار وادار کند.

تعرفه‌های ثانویه (Secondary Tariffs) یا به عبارتی تحریم‌های ثانویه و غیرمستقیم، یکی از ابزارهای کلیدی ایالات متحده برای افزایش فشار اقتصادی بر کشورهایی مانند ایران است. این سیاست به گونه‌ای طراحی شده که نه‌تنها مستقیماً تهران را تحت فشار قرار دهد، بلکه شرکت‌ها، بانک‌ها و حتی دولت‌های دیگر را نیز از همکاری اقتصادی با تهران بازدارد. در عمل، وقتی آمریکا تصمیم به اعمال تعرفه‌های ثانویه می‌گیرد، این بدان معناست که هر شرکت یا نهادی که با ایران همکاری اقتصادی داشته باشد، ممکن است از بازارهای بین‌المللی، به‌ویژه بازار آمریکا، کنار گذاشته شود. این مسئله به‌خصوص برای شرکت‌هایی که به سیستم مالی دلاری وابسته هستند، چالشی جدی ایجاد می‌کند. بسیاری از بانک‌های بین‌المللی برای انجام تراکنش‌های خود از دلار استفاده می‌کنند و اگر یک بانک با ایران تعامل داشته باشد، ممکن است توسط خزانه‌داری آمریکا از دسترسی به این سیستم محروم شود.

لذا تهدید ترامپ به اعمال تحریم های ثانویه، به‌طور خاص بر صادرات نفت ایران و مشتریان اصلی آن، یعنی چین و هند، سایه خواهد انداخت. در حالی که تهران طی سال‌های اخیر، با بهره‌گیری از روش‌های مختلف، بخشی از صادرات خود را حفظ کرده، دور جدید تحریم‌های ثانویه می‌تواند چالش‌های تازه‌ای در مسیر فروش نفت ایران ایجاد کند. این چارچوب، ایالات متحده تلاش می‌کند تا نه‌تنها فروش نفت ایران را محدود کند، بلکه با افزایش هزینه‌های همکاری با تهران، مشتریان اصلی نفت ایران را وادار به کاهش یا قطع واردات نفتی نماید. در این میان، چین و هند به عنوان بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت ایران، در معرض بیشترین فشار قرار خواهند داشت. هند، که همواره به روابط اقتصادی خود با ایالات متحده اهمیت ویژه‌ای داده، در دوران نخست ریاست‌جمهوری ترامپ، ناچار شد واردات نفت از ایران را کاهش دهد. اکنون نیز با توجه به وابستگی اقتصادی دهلی‌نو به غرب، احتمال اینکه تحت فشار واشنگتن، بار دیگر خرید نفت از ایران را محدود کند، بسیار زیاد است. در این صورت، ایران یکی از بازارهای مهم خود را از دست داده و باید به دنبال راهکارهای جایگزین باشد.

در مقابل، چین تاکنون مقاومت بیشتری در برابر فشارهای آمریکا نشان داده و حتی در دوره تحریم‌های گذشته، به یکی از اصلی‌ترین خریداران نفت ایران تبدیل شده است. اما این بدان معنا نیست که پکن در برابر تحریم‌های ثانویه مصون خواهد بود. شرکت‌های خصوصی چینی که در مبادلات دلاری فعالیت دارند، ممکن است تحت فشار آمریکا، از همکاری با ایران کناره‌گیری کنند. از سوی دیگر، پکن که همواره در سیاست‌های خود رویکردی عمل‌گرایانه اتخاذ کرده، احتمال دارد در مذاکرات خود با واشنگتن، از کارت ایران به عنوان اهرم فشار استفاده کرده و خرید نفت ایران را مشروط به دریافت امتیازات اقتصادی و تجاری کند. البته تارنمای بلومبرگ روز پنجشنبه به وقت محلی در گزارشی ادعا کرد دستکم ۱۱ نفتکش تحت تحریم ایالات متحده در نزدیکی مالزی با نفت خام ایرانی در حالت توقف هستند، و برخی از آنها بیش از یک ماه است که در این مرکز انتقال نفت مستقر شده‌اند که ممکن است نشانه‌ای از کند شدن روند لجستیکی صادرات حساس نفت ایران با چین باشد.

نفت ایران در تنگنای دوگانه؛ تحریم‌های آمریکا و رقابت روسی

با توجه به نکات فوق، بی شک هم‌زمانی تحریم‌های ثانویه آمریکا و رقابت روسیه در بازارهای سنتی ایران، شرایط را برای صادرات نفت ایران بیش از پیش دشوار کرده است. از یک‌سو، واشنگتن با ابزار تحریم‌های ثانویه احتمالی خود، مشتریان اصلی نفت ایران، یعنی چین و هند را تحت فشار قرار می دهد و از سوی دیگر، روسیه با افزایش صادرات نفت خود به کشورهایی مانند سوریه، عملاً جای ایران را در برخی بازارها گرفته است. این تحولات، حلقه محاصره اقتصادی تهران را تنگ‌تر کرده و ایران را با چالش‌های جدی در حوزه فروش نفت مواجه ساخته است.

در چنین شرایطی، ایران ناگزیر است که به دو گزینه اصلی فکر کند: افزایش تلاش‌ها برای دور زدن تحریم‌ها یا استفاده از ابزار دیپلماسی برای کاهش فشارها. در زمینه دور زدن تحریم‌ها، ایران طی سال‌های گذشته نشان داده که از روش‌های مختلفی مانند فروش نفت از طریق واسطه‌ها، تغییر اسناد محموله‌ها، استفاده از شبکه‌های مالی غیررسمی و بهره‌گیری از نفتکش‌های مخفی برای حفظ صادرات خود استفاده می‌کند. اما با توجه به شدت تحریم‌های جدید و افزایش نظارت‌های بین‌المللی، این روش‌ها با پیچیدگی‌های بیشتری همراه خواهند بود. گزارش‌هایی مبنی بر توقف نفتکش‌های حامل نفت ایران در نزدیکی سواحل مالزی نشان می‌دهد که مسیرهای غیررسمی نیز با موانع بیشتری روبه‌رو شده‌اند.

از سوی دیگر، گزینه دیپلماسی نیز مطرح است. هرچند ایران همواره تأکید کرده که فشارهای آمریکا را نخواهد پذیرفت، اما در شرایط کنونی که اقتصاد کشور تحت فشار شدید قرار دارد، تهران طی هفته های اخیر به سمت مذاکراتی ولو غیرمستقیم برای کاهش تحریم‌ها حرکت کرده است؛ اینکه ایران تا چه حد حاضر است امتیاز بدهد و آمریکا چه میزان انعطاف نشان خواهد داد، به متغیرهای زیادی بستگی دارد، اما نمی‌توان احتمال یک بازنگری در سیاست‌های نفتی و دیپلماتیک ایران را نادیده گرفت.