تأملی بر مناسبات تل‌آویو ـ آنکارا در سایه تحولات سوریه
تلاقی «تنش» و «مصلحت» اردوغان در برابر اسرائیل
تحولات جاری در سوریه، بار دیگر خط تماس‌های ژئوپولیتیکی و رقابت‌های منطقه‌ای را در مدارهای حساس‌تری قرار داده است. در میانه این پیچیدگی‌های استراتژیک، رفتار نظامی اسرائیل در خاک سوریه، به‌ویژه هدف قرار دادن پایگاه‌های هوایی که به شکل بالقوه می‌توانند به محل استقرار نیروهای همسو با آنکارا بدل شوند، واجد پیامدهایی چندلایه در سطح منطقه‌ای، به‌ویژه در مناسبات متغیر و شکننده میان ترکیه و اسرائیل است.
به گزارش گروه رسانه ای شرق، در پی تداوم اقدامات نظامی فرامرزی اسرائیل در خاک سوریه، واکنش‌ها در سطح منطقه‌ای بار دیگر اوج گرفته است. وزارت امور خارجه جمهوری ترکیه در بیانیه‌ای تأکید کرده است که استمرار چنین رویکردهایی، تعادل راهبردی در منطقه را با تهدید مواجه کرده و بستری برای بی‌ثباتی و شکل‌گیری بسترهای مخاطره‌آمیز فراهم می‌سازد.
به باور آنکارا، چنین تحرکاتی نه‌تنها روند بازسازی و آشتی ملی در سوریه را با چالش مواجه می‌کند، بلکه راه را برای تقویت جریان‌های افراطی و بی‌نظمی امنیتی نیز هموار می‌سازد. در این بیانیه همچنین تأکید شده که تداوم سیاست‌های مبتنی بر مداخله و گسترش نفوذ در سرزمین‌های دیگر، با اصول حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل مغایرت داشته و مسئولیت مضاعفی را بر دوش جامعه جهانی می‌نهد. ترکیه بر این باور است که پرهیز از هرگونه اقدامی که به تضعیف وحدت سرزمینی کشورهای منطقه بینجامد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای تضمین ثبات بلندمدت در خاورمیانه است.
در سوی دیگر، برخی منابع خبری از جمله روزنامه عبری‌زبان معاریو به نقل از منابع نظامی گزارش داده‌اند که نیروهای هوایی اسرائیل در روزهای اخیر مجموعه‌ای از عملیات هدفمند را علیه برخی مواضع در خاک سوریه اجرا کرده‌اند. بر اساس این گزارش، این تحرکات با هدف ممانعت از گسترش نفوذ منطقه‌ای ترکیه در سوریه صورت گرفته است؛ به‌ویژه در واکنش به آنچه تلاش آنکارا برای بازسازی ساختار دفاعی دولت سوریه عنوان شده است. مطابق این گزارش، دو فرودگاه مهم نظامی در منطقه مرکزی سوریه – از جمله فرودگاه‌های تی-۴ و تدمر – به طور گسترده مورد هدف قرار گرفته‌اند و به ادعای منابع مطلع، زیرساخت‌های کلیدی این پایگاه‌ها به کلی تخریب شده است. همچنین اعلام شده که مقامات ارشد نظامی و امنیتی اسرائیل در نظر دارند جلسه‌ای فوق‌العاده به منظور بازنگری در سیاست‌های تل‌آویو نسبت به حضور منطقه‌ای ترکیه برگزار کنند. در این نشست که با مشارکت وزیر جنگ اسرائیل، رئیس ستاد کل، و مقامات بلندپایه امنیتی انجام خواهد شد، به بررسی ابعاد ژئوپولیتیکی و نظامی روابط پرچالش دو طرف در صحنه سوریه پرداخته می‌شود. این در حالی است که برخی ناظران بر این باورند که اسرائیل در پی آن است تا از تقابل مستقیم و آشکار با نیروهای ترکیه در خاک سوریه اجتناب کند.
از حملات هوایی تا محاسبات ژئوپلیتیک؛ مناسبات ترکیه و اسرائیل در لبه تعادل
تحولات جاری در سوریه، بار دیگر خط تماس‌های ژئوپولیتیکی و رقابت‌های منطقه‌ای را در مدارهای حساس‌تری قرار داده است. در میانه این پیچیدگی‌های استراتژیک، رفتار نظامی اسرائیل در خاک سوریه، به‌ویژه هدف قرار دادن پایگاه‌های هوایی که به شکل بالقوه می‌توانند به محل استقرار نیروهای همسو با آنکارا بدل شوند، واجد پیامدهایی چندلایه در سطح منطقه‌ای، به‌ویژه در مناسبات متغیر و شکننده میان ترکیه و اسرائیل است. بررسی این وضعیت از دو زاویه متفاوت، بستر مناسبی برای درک پویایی‌های پیش‌رو فراهم می‌سازد.
زاویه اول: مخاطره تشدید تنش میان آنکارا و تل‌آویو
از منظر نخست، تداوم و تشدید حملات اسرائیل به زیرساخت‌های نظامی و فرودگاهی سوریه، به‌ویژه در مناطقی که ترکیه حضور یا نفوذ نظامی و اطلاعاتی دارد، می‌تواند به ایجاد گسلی جدی در روابط ترکیه و اسرائیل منجر شود. اهمیت موضوع زمانی دوچندان می‌شود که تل‌آویو در چارچوب سیاست‌های کنترلی خود در قبال نفوذ منطقه‌ای ترکیه، حمایت‌های هدفمند از اقلیت‌های خاص سوری نظیر علویان، دروزیان و سایر گروه‌های قومی-مذهبی را در دستور کار قرار دهد؛ راهبردی که به صورت بالقوه می‌تواند موجب شکل‌گیری ائتلاف‌های محلی علیه محور ترکیه ـ سوریه شود. این رفتار اسرائیل، اگرچه در نگاه نخست با هدف ممانعت از بازسازی ارتش سوریه توسط ترکیه انجام می‌گیرد، اما در عمل می‌تواند به مثابه عبور از خطوط قرمز آنکارا تلقی شود؛ به‌ویژه اگر تلاش‌های تل‌آویو برای مداخله‌گری در تعادل‌های طایفه‌ای سوریه افزایش یابد. چنین روندی ممکن است از سطح یک نزاع نیابتی فراتر رفته و فضای برخورد مستقیم، ولو محدود، میان نیروهای دو کشور را در سوریه فراهم کند.
با توجه به آنکه ترکیه در سال‌های اخیر پروژه‌های ژئوپلیتیکی خود در سوریه را با هزینه‌های سیاسی و اقتصادی سنگینی دنبال کرده، هرگونه تهدید خارجی نسبت به این دستاوردها می‌تواند واکنشی شدید از سوی آنکارا در پی داشته باشد. افزون بر این، در فضای پسابحران غزه و افزایش انزوای دیپلماتیک اسرائیل، تنش‌زایی بیشتر در خاک سوریه، آن هم در تقابل غیررسمی با ترکیه – یکی از بازیگران کلیدی ناتو – ممکن است ابعاد بحران را از سطح منطقه‌ای به سطح بین‌المللی ارتقاء دهد. در چنین شرایطی، مناسبات امنیتی خاورمیانه وارد فاز پیچیده‌تری خواهد شد که مخاطرات آن فراتر از محاسبات تل‌آویو است.
زاویه دوم: محدودیت‌های ساختاری ترکیه در مواجهه با اسرائیل
در سوی دیگر، نمی‌توان از وزن ساختاری ملاحظات عمل‌گرایانه ترکیه در حوزه سیاست خارجی غافل شد. با وجود لفاظی‌های گاه تند اردوغان علیه اسرائیل، روابط اقتصادی دو کشور – به‌ویژه در حوزه انرژی، صادرات صنعتی و گردشگری – همچنان پایدار و در برخی ابعاد، روبه‌گسترش باقی مانده است. به بیان دیگر، نوعی «دوگانگی استراتژیک» در مناسبات آنکارا ـ تل‌آویو دیده می‌شود؛ وضعیتی که به ترکیه اجازه مانور دیپلماتیک گسترده علیه اسرائیل نمی‌دهد.
دولت اردوغان در پی استفاده از بیانیه اخیر عبدالله اوجالان، درصدد پیشبرد روند خلع سلاح و انحلال پ‌ک‌ک بود تا معادلات امنیتی داخلی و منطقه‌ای را به نفع خود سامان دهد. اما بازداشت اکرم امام‌اوغلو و تشدید بحران سیاسی در داخل ترکیه، این روند را با تردیدهای جدی مواجه کرده است. تضعیف انسجام سیاسی و اجتماعیو دامن زدن به فضای دوقطبی در ترکیه، عملا احتمال توقف مصالحه با کردها را بالا می‌برد و در نتیجه، نفوذ آنکارا در معادلات شمال سوریه نیز کاهش می‌یابد. در این میان، اسرائیل می‌تواند از این خلأ برای تقویت جایگاه منطقه‌ای خود بهره ببرد. بی‌ثباتی در محور ترکیه ـ کردها، به‌ویژه در صورت توقف برنامه خلع سلاح پ‌ک‌ک، در نهایت می‌تواند به تضعیف وزن ژئوپلیتیکی آنکارا و افزایش قدرت مانور تل‌آویو در مرزهای شمالی سوریه منجر شود.
به‌علاوه، هرگونه گسترش دامنه تنش با اسرائیل ممکن است با واکنش منفی غرب، به‌ویژه ایالات متحده، مواجه شود؛ آن‌هم در شرایطی که ترکیه برای دستیابی به برخی امتیازات در حوزه تسلیحاتی و اقتصادی به حمایت‌های حداقلی واشنگتن نیاز دارد. از منظر امنیت منطقه‌ای نیز، در صورتی که بحران داخلی ترکیه تعمیق یابد و روند فعلی در موضوعات کُردی دچار وقفه یا انحراف شود، ممکن است خلائی ایجاد گردد که اسرائیل بتواند از آن در تقویت بازیگران غیردولتی در شمال سوریه بهره‌برداری کند؛ موضوعی که در بلندمدت تهدیدی جدی برای امنیت مرزهای جنوبی ترکیه خواهد بود.
در مجموع تحولات میدانی در سوریه و نقش‌آفرینی هم‌زمان اسرائیل و ترکیه در آن، تصویر پیچیده‌ای از رقابت، همکاری و هم‌زیستی ناگزیر به‌دست می‌دهد. در حالی که اقدام‌های تهاجمی اسرائیل ممکن است موجب اصطکاک مستقیم با ترکیه گردد، واقعیت‌های ساختاری و محدودیت‌های ناشی از معادلات داخلی و منطقه‌ای، سطح واکنش آنکارا را در چارچوب‌هایی محتاطانه نگه می‌دارد. از همین‌رو، می‌توان انتظار داشت که دو طرف در ماه‌های آینده درگیر نوعی «بازی شطرنج ژئوپلیتیکی» در خاک سوریه شوند؛ بازی‌ای که بیش از آنکه بر پایه برخورد مستقیم باشد، مبتنی بر موازنه نرم، نفوذ سیاسی، و مدیریت بحران‌های نیابتی خواهد بود.
