آیا «جیمز وب» سودآوری اقتصادی دارد؟

در این مقاله کوتاه می‌خواهم برایتان از پشت پرده یک سفر بگویم؛ سفری که همه از بخش هیجان‌انگیز آن گفته‌اند، اما به پشت پرده سفر جیمز وب، به مقصد یک‌ و نیم میلیون کیلومتری زمین، آن هم با دوربین اقتصاد کمتر نگاه شده است. این پروژه بیش از 10 میلیارد دلار هزینه برداشته است. برای ما ایرانی‌ها 10 میلیارد دلار احساسات متناقضی را برمی‌انگیزد؛ از سویی برابری می‌کند با رقم‌های نجومی که گاهی راست یا دروغ خبر اختلاسش می‌پیچد و از سوی دیگر کسر درخور ‌توجهی از بودجه ایران است؛ شاید در حدود 10 درصد یا بیشتر. در غرب هم شاید چنین باشد؛ از سویی هزینه‌های نظامی برخی کشورهایی که ازقضا از دست‌اندرکاران این پروژه بودند، سرسام‌آور است و از سوی دیگر در کشورهایی که سخت‌گیری هزینه دارند و در اقتصاد مو را از ماست می‌کشند، این‌چنین دست‌و‌دلبازانه 10 میلیارد دلار صرف کشف گیتی می‌کنند. در این مقاله خواهید دید حتی جیمز وب هم اقتصاد پویا و زایایی دارد.

جیمز وب دی‌ماه سال جاری بعد از 30 سال تلاش و برنامه‌ریزی بالاخره به فضا پرتاب شد و با خودش کلی امیدواری را به یک‌ و نیم میلیون کیلومتری زمین برد. امیدواری اکتشاف‌هایی بیشتر از تلسکوپ هابل تا برای بشر بخشی از دنیای تاریک را روشن کند و بگوید عالم چطور به ‌وجود آمد. با یک جست‌وجوی ساده، منابع زیادی به فارسی و انگلیسی از جیمز وب و جانشینی آن برای تلسکوپ هابل می‌گویند؛ تلسکوپی که ارسالش به فضا و دریافت تصاویری از آن، دریچه تازه‌ای به فهم ما نسبت به کیهان اولیه به وجود آورد. گفته می‌شود اگر هابل توانست فهم دورانی از نوجوانی کهکشان و تحولات پس از مهبانگ را برای بشر میسر کند، جیمز وب می‌تواند فهم ما را به دوران نوزادی کهکشان‌ها ببرد. تلسکوپ جیمز وب که بسیار توسعه‌یافته‌تر از هابل است و حساسیت بیشتری برای دیدن نورهای فروسرخ دارد، می‌تواند کمک زیادی به دیدن دورترین اجرام آسمانی، شکل‌گیری کهکشان‌ها و ستارگان باستانی کند. از همه هیجان‌انگیزتر جست‌وجوی سیارات فراخورشیدی دیگر، مانند زمین را ممکن و حیات را در دیگر سیارات جست‌وجو کند. شاید تا اینجا بگویید فرستادن جیمز وب به فضا هیچ تأثیری در زندگی اکنون شما ندارد؛ نه علاقه‌مندید از کیهان باستانی بدانید و نه اینکه چه شد ما پدید آمدیم و نه مهم است که زمین‌های دیگری برای زندگی وجود دارد. پس چرا باید مهم باشد که ایران هم جزء کشورهایی باشد که دستی در پروژه‌های این‌چنینی دارند و سرمایه هنگفتی را خرج فرستادن تلسکوپی به فضا می‌کنند؟ هزینه‌ای تنها برای یک ماجراجویی جذاب و ارضا‌کردن کنجکاوی‌های ذهن بشر. جواب ساده است؛ علم حاصل از پژوهش در اخترشناسی وارد زندگی بشر امروز می‌شود و کمک زیادی به پیشرفت در صنعت، هوافضا، انرژی، پزشکی، زندگی روزمره و... می‌کند. ساده اینکه برای حل یک چالش کوچک در پروژه‌هایی این‌چنینی، صدها پژوهشگر در حال کار برای یافتن راه‌حل‌ها و پیشنهاد فناوری‌های جدید هستند و هرکدام از این فناوری‌ها به نحوی در زندگی امروز بشر نیز مؤثر است. گروهی از اخترشناسان برای پاسخ به این سؤال که چطور این علم تولید دانش برای زندگی روزمره و درنهایت ثروت می‌کند، مقاله‌ای نوشتند که چند نکته آن را به نقل از دکتر «ماریسا روزنبرگ» اینجا می‌گوییم: اگر حالا شما از انواع دوربین‌هایی استفاده می‌کنید که حسگر CCD دارد و از ثبت تصاویر به انواع گوناگونی بهره می‌برید، آن را مدیون اخترشناسی هستید؛ چراکه CCDها برای استفاده در اخترشناسی توسعه داده شدند. زبان برنامه‌نویسی فورترن که امروزه توسط شرکت FedEx برای ردیابی بسته‌های پستی استفاده می‌شود، در اصل برای استفاده تلسکوپ 12‌متری نصب‌شده در رصدخانه کیت‌پیک بود، شرکت AT&T از نرم‌افزار IRAF استفاده می‌کند که توسط رصدخانه نجومی ملی آمریکا برای تجزیه‌وتحلیل سامانه‌های رایانه‌ای نوشته شد، فیلم‌های عکاسی Kodak را اخترشناسانی اختراع کردند که روی خورشید مطالعه می‌کردند. اخترشناسان تلاش می‌کنند اجرام بسیار کم‌نور را ببینند و این همان تلاشی است که پزشکان دارند برای دیدن بدن انسان. از همین رو، پیشرفت‌های اخترشناسی به شکلی دیگر در پزشکی استفاده می‌شوند. تداخل‌سنجی، تکنیکی است که نخستین‌بار توسط رادیواخترشناسان مورد استفاده قرار گرفت و حالا امروزه در ابزارهای تصویربرداری پزشکی مانند دستگاه‌های سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی استفاده می‌شود. همچنین تلسکوپ‌های فضایی باعث پیشرفت ماهواره‌های دفاعی شدند؛ چون هر دو آنها به فناوری و سخت‌افزار مشابهی نیاز دارند؛ جی‌پی‌اس‌ها برای تعیین موقعیت دقیق بر اجرام نجومی متکی هستند. در زمینه انرژی نیز مطالعات اخترشناسی برای حل چالش‌های خودش، به داده‌هایی رسیده است که شاید راه‌حل رسیدن به انرژی پاک در جهان باشد. با این توضیح مختصر احتمالا درک این نکته راحت‌تر باشد که چرا «ناسا، با مشارکت آژانس فضایی اروپا و آژانس فضایی کانادا از سال ۱۹۹۶ در ساخت این تلسکوپ با هم همکاری کرده‌اند. مشارکت آژانس فضایی اروپا در ساخت و پرتاب توسط اعضای آن در سال ۲۰۰۳ تأیید شد و توافق‌نامه‌ای بین آژانس فضایی اروپا و ناسا در سال ۲۰۰۷ در این مورد به امضا رسید. در ازای مشارکت کامل، نمایندگی حضور و دسترسی به رصدخانه برای اخترشناسان خود، آژانس فضایی اروپا ابزار ‌NIRSpec، مونتاژ نیمکت نوری «ابزار فروسرخ میانی ‌(MIRI)»، یک پرتابگر آریان ۵ و نیروی انسانی برای پشتیبانی از عملیات را ارائه می‌کند. آژانس فضایی کانادا حسگر هدایت دقیق و طیف‌نگار MIRI به همراه نیروی انسانی برای پشتیبانی از عملیات را فراهم می‌کند. همچنین چندین هزار دانشمند، مهندس و تکنیسین در ۱۵ کشور در پروژه جیمز وب مشارکت داشته‌اند؛ در مجموع ۲۵۸ شرکت، سازمان دولتی و مؤسسه دانشگاهی در این پروژه مشارکت دارند که ۱۴۲تای آنها از ایالات ‌متحده، ۱۰۴تا از ۱۲ کشور اروپایی و ۱۲تا نیز از کانادا بوده‌اند. کشورهای شرکت‌کننده از این قرارند: اتریش، بلژیک، کانادا، جمهوری چک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، ایرلند، ایتالیا، لوکزامبورگ، هلند، نروژ، پرتغال، اسپانیا، سوئد، سوئیس، بریتانیا و ایالات ‌متحده آمریکا. کشورهای توسعه‌یافته درک کرده‌اند راه رسیدن به ثروت و علم از هم جدا نیست، بلکه رسیدن به هر دو آنها از یک‌ راه می‌گذرد؛ علم تولید ثروت می‌کند و ثروت اگر در راه علم خرج شود بازتولید ثروت می‌کند و هر دو تولید قدرت! توسعه‌یافتگی یعنی ما به این نتیجه برسیم که شرکت در یک پروژه بزرگ اخترشناسی به معنای هدر‌دادن پول در یک ماجرای علمی-تخیلی نیست، بلکه تولید علمی است که مستقیم در زندگی امروز کشورها و دستیابی آنها به فناوری‌های مختلف کارساز است. اگر در 30 ‌سال گذشته بارها پرتاب جیمز وب به فضا با تأخیر مواجه و هزینه چهار برابر تخمین اولیه می‌شود، اگر دانشمندان باید کلی کار کنند تا بفهمند چطور آینه تلسکوپ جیمز وب بزرگ‌تر از هابل باشد و چطور خنک بماند تا بتواند طیف‌های مختلف فروسرخ را رصد کند و همه اینها یعنی هزینه‌های بیشتر، نتیجه همه راه‌های رفته و حتی به نتیجه نرسیده می‌تواند پاسخی باشد برای حل یک مشکل در زندگی روی کره زمین و منجر به یک فناوری تازه شود و در بخش‌های مختلف صنایع مورد بهره‌وری قرار گیرد. خلاصه‌اش می‌شود اینکه داده‌های علمی حاصل از این پروژه، کشورهای ذی‌نفع را به قدرت حاصل از دستیابی به فناوری خواهد رساند. در نهایت ناسا با هزینه 10 میلیارد دلار تلسکوپی به فضا فرستاد که ضمن بهره‌وری از آن برای سیاره زمین، با دقت بالای خود به زمان مهبانگ نزدیک شود و دوران نوزادی جهان هستی و کیهان و روند شکل‌گیری کهکشان‌ها را بررسی کند، دنبال حیاتی دیگر بگردد و قادر به تشخیص درخششی ضعیف از آن دمی باشد که رخنه‌ای در تاریکی پدید می‌آید و اولین ستاره‌ها می‌درخشند... تا فهم درخشش نخستین، هزاران ذهن تاریک روی زمین برای حل صدها مسئله روشن خواهد شد و جرقه‌های زیادی گره‌های کور را بازخواهد کرد و در آینده‌ای نه‌چندان دور ذهن کمتر کودکی با فکر‌کردن به آنچه قبل از ما بوده است، در خاموشی فرو برود.