عمران‌ خان علیه ژنرال‌ها

‌در دوران عهد عتیق، سامسون، شخصیت سرشناس کتاب مقدس، با قدرت عظیم خود توانست معبد داگون را ویران کند و دشمنانش که او را به اسارت گرفته بودند، کشت. به نظر می‌رسد امروز عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان، خود را در نقش سامسون می‌بیند و مصمم به فروپاشی حکومتی است که تاکنون تحت سلطه ارتش پاکستان بوده است.

عمران خان که به واسطه قهرمانی در جام جهانی کریکت 1992 یک قهرمان ملی در پاکستان به شمار می‌آید، از پیروی از بسیاری اسلاف غیرنظامی خود که بدون سر‌و‌صدا به دست ارتش قدرتمند پاکستان از قدرت برکنار شدند، خودداری کرده و فعلا در برابر نظامیان پاکستان ایستاده است. پیش از این، رهبران غیرنظامی پاکستان که از خواسته‌های ارتش سرپیچی کردند، عاقبت خود را در زندان، اعدام یا تبعید دیدند. باوجود‌این، در جریان تقابل نخست‌وزیر پاکستان و ارتش و دیگر مخالفانش، نمی‌توان در کنار عمران خان ایستاد که مانع از رأی عدم اعتماد مجلس ملی به خود شده و کار را به جایی رسانده که رئیس‌جمهور پاکستان دستور انحلال پارلمان را صادر کند.‌ مخالفت او با قانون اساسی پاکستان، فعلا سرکوب خواهد شد؛ اما او تشکیلات قدرت در این کشور را تهدید کرده که حتی خروجش از قدرت، نه‌تنها آرامش را بر این کشور حکمفرما نخواهد کرد، بلکه تهدید بزرگ‌تری هم ایجاد خواهد شد. عمران خان آماده است تا مانند سامسون از کارت‌ها و نقاط قوت خود برای تضعیف رقبا استفاده کند؛ اما در گام اول باید با دادگاه عالی پاکستان مقابله کند که اعلام کرده قانونی‌بودن اقدام غیرمنتظره عمران خان برای جلوگیری از رأی پارلمان علیه وی و سپس دعوت به برگزاری انتخابات عمومی زودهنگام را مورد بررسی قرار می‌دهد. احتمالات پیش‌رو درمورد رأی دادگاه عالی می‌تواند تأیید یا مخالفت با تصمیم عمران خان و برگرداندن رأی او مبنی بر انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام باشد. همچنین دادگاه عالی ممکن است با نظر عمران خان مخالفت کرده ولی با انجام انتخابات زودهنگام موافقت کند. عدم مداخله دادگاه عالی هم یکی دیگر از احتمالات مطرح‌شده است. با این ‌حال، تبعات تنش سیاسی ایجاد‌شده، در خارج از پاکستان به دلیل وجود بازیگران متعدد، فراتر از پیش‌بینی‌ها‌ست. عمران خان از زمان به قدرت رسیدن در سال 2018 به مرور تلاش کرده تا خود را به حکومت‌های مستبد شرق از‌جمله چین و اخیرا روسیه نزدیک کند و هم‌زمان رابطه پاکستان با ایالات متحده را سردتر از قبل کرده و هر‌از‌گاهی به حمله به واشنگتن پرداخته است. در‌این‌میان پکن از این رویکرد اسلام‌آباد استقبال می‌کند و می‌خواهد نفوذ خود در پاکستان را افزایش دهد و در طرف دیگر واشنگتن نگران آن است که قدرت‌نمایی چین در پاکستان می‌تواند منافع غرب را بیش از گذشته به خطر بیندازد.

کارشناسان سیاست خارجی اعتقاد دارند کنترل ارتش قدرتمند پاکستان بر حوزه‌های سیاست خارجی و دفاعی پاکستان باعث شده بود تا اثرات بی‌ثباتی سیاسی داخلی این کشور در این حوزه‌ها چندان ملموس نباشد؛ اما اقدامات عمران خان می‌تواند مناسبات خارجی اسلام‌آباد را هم با چالش‌های بیشتری روبه‌رو کند.

افغانستان

در سال‌های اخیر روابط بین آژانس اطلاعات نظامی ارتش پاکستان و شبه‌نظامیان طالبان سست شده است؛ اما اکنون که طالبان در افغانستان به قدرت بازگشته‌اند و به دلیل کمبود پول و انزوای بین‌المللی، با یک بحران اقتصادی و انسانی مواجه هستند، قطر را به جای پاکستان به‌عنوان مهم‌ترین شریک تجاری خود انتخاب کرده‌اند.

«لیزا کورتیس»، مدیر برنامه امنیتی هند و اقیانوس آرام در اندیشکده «نیو امریکن» می‌گوید: «ما دیگر به پاکستان به‌عنوان مجرای ارتباط با طالبان و کنترل آنها نیاز نداریم. اکنون قطر این نقش را بازی می‌کند».

در ماه‌های گذشته تنش بین طالبان و ارتش پاکستان که چندین نفر را در درگیری مرزی افغانستان و پاکستان از دست داده‌اند، افزایش یافته است. پاکستان از طالبان می‌خواهد برای سرکوب گروه‌های افراطی‌تر تلاش بیشتری کند و نگران است که این گروه‌ها، خشونت را در پاکستان گسترش دهند.

در این میان، عمران خان که رابطه‌ای نزدیک با حکومت‌های چین و روسیه دارد، طبیعتا علاقه‌ چندانی به حقوق بشر از خود نشان نمی‌دهد و از زمانی که این گروه بر افغانستان حاکم شده‌اند، انتقاد چندانی به نقض حقوق بشر از سوی طالبان در افغانستان نکرده است.

چین

از زمان به قدرت رسیدن عمران خان در پاکستان، جای پای پکن در پاکستان محکم‌تر شده و در این مسیر با ابتکار احیای جاده ابریشم، سلطه چین بر پاکستان که یکی از کشورهای این مسیر است نیز افزایش یافته است. خان نیز همواره بر آنچه نقش مثبت چین در پاکستان خوانده، تأکید کرده است.

در سال‌های اخیر کریدور اقتصادی چین- پاکستان با سرمایه‌گذاری 60 میلیارد‌دلاری که همسایگان پاکستان را به هم پیوند می‌دهد، عملا مفهوم‌سازی و زیر نظر دو حزب سیاسی پاکستان راه‌اندازی شد؛ اما اکنون هر دو حزب خواهان کناره‌گیری عمران خان از قدرت هستند. شهباز شریف، رهبر اپوزیسیون و جانشین احتمالی عمران خان، مستقیما به‌عنوان رهبر استان شرقی پنجاب پاکستان با مقام‌های چینی مذاکره و توافق‌هایی تجاری برای افزایش نفوذ و سرمایه‌گذاری چین در پاکستان امضا کرد.

شهباز شریف شهرت زیادی در اجرای پروژه‌های زیربنایی بزرگ دارد و از نمایش سیاسی دوری می‌کند. همین ویژگی‌ها باعث شده تا پکن نگاه مثبتی به شهباز شریف داشته باشد و در صورت کنار‌رفتن عمران خان از قدرت، او را بهترین گزینه برای نخست‌وزیری پاکستان بداند.

هند

هند و پاکستان از زمان استقلال پاکستان از هند در سال 1947، سه بار با یکدیگر جنگ داشته‌اند که دو مورد از این درگیری نظامی بر سر منطقه مورد مناقشه کشمیر که اکثریت مسلمانان آن را تشکیل می‌دهند، بوده است. درباره هند هم مانند افغانستان، این ارتش پاکستان است که سیاست اسلام‌آباد را کنترل می‌کند و اکنون تنش‌ها در امتداد مرزهای دو کشور به پایین‌ترین میزان خود در حدود دو سال اخیر رسیده است.

با‌ این ‌حال به دلیل بی‌اعتمادی عمیق دهلی‌نو و اسلام‌آباد نسبت به طیف وسیعی از موضوعات دوجانبه، سال‌هاست هیچ مذاکره رسمی دیپلماتیکی بین رقبا انجام نشده است. یکی از تنش‌های اخیر به وضعیت اقلیت مسلمان در هند مربوط می‌شود که انتقاد شدید عمران خان از نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند را در پی داشت. «کاران تاپار»، تحلیلگر سیاسی هندی که روابط هند و پاکستان را زیر نظر دارد، به رویترز می‌گوید: «ارتش پاکستان می‌تواند بر یک دولت غیرنظامی جدید در اسلام‌آباد فشار بیاورد تا آتش‌بس موفق در کشمیر همچنان ادامه یابد». در همین حال، ژنرال «قمر جاوید باجوا»، فرمانده ارتش پاکستان، اخیرا گفته کشورش آماده است در صورت موافقت هند، در کشمیر پیشروی کند.

ایالات متحده

با توجه به تمرکز جو بایدن، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، بر جنگ اوکراین و مذاکرات هسته‌ای با ایران، بسیار بعید است تحولات سیاسی اخیر در پاکستان به اولویتی برای کاخ سفید تبدیل شود؛ مگر اینکه این تنش داخلی به ناآرامی‌های گسترده یا افزایش تنش پاکستان با هند منجر شود. «رابین رافل»، دستیار سابق وزیر خارجه آمریکا در آسیای جنوبی می‌گوید: «در شرایط فعلی، واشنگتن توجه چندانی به اسلام‌آباد ندارد. کاخ سفید در حال دست‌و‌پنجه نرم‌کردن با چالش‌های متعددی است و پاکستان می‌تواند آخرین موضوعی باشد که واشنگتن سراغش می‌رود و این امر می‌تواند خبر خوبی برای چین باشد که از انفعال کاخ سفید برای تأمین منافع خود استفاده کند. با توجه به اینکه ارتش پاکستان کنترل پشت پرده خود را بر سیاست‌های خارجی و امنیتی این کشور و موضوعات کلیدی شامل افغانستان، هند و سلاح هسته‌ای پاکستان حفظ می‌کند، سرنوشت عمران خان چیزی نیست که توجه چندانی را در کاخ سفید به خود جلب کند».

سفر اخیر عمران خان به مسکو نیز یکی دیگر از مسائلی است که باعث افزایش تنش میان واشنگتن و اسلام‌آباد شده است. نخست‌وزیر پاکستان در حالی به روسیه سفر کرد که جامعه بین‌الملل کمپینی گسترده را برای تحت فشار قرار‌دادن ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، به دلیل حمله به اوکراین شکل داد؛ اما عمران خان که عمر سیاسی خود را به رابطه پاکستان با چین و روسیه گره زده، با انجام این سفر شاید عمر سیاسی خود را پایان‌یافته ببیند.