دربند؛ شهری پشت قلعه‌ها
دربند، بندری است در جمهوری خودمختار داغستان، مرکز ناحیه‌ای به همین نام و یکی از بنادر جمهوری فدراتیو روسیه در ساحل غربی دریای خزر. این شهر در گذرگاه مهم و استراتژیک «دربند» (باب‌الابواب) در کنار دریای خزر واقع شده که تنها راه ارتباط زمینی (جاده‌ای و راه‌آهن) بین قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی و نیز ایران و روسیه در ساحل دریای خزر از آن می‌گذرد. جمعیت این شهر در سال 2010 حدود 119 هزار نفر بوده است.
بهرام امیراحمدیان
دربند، بندری است در جمهوری خودمختار داغستان، مرکز ناحیه‌ای به همین نام و یکی از بنادر جمهوری فدراتیو روسیه در ساحل غربی دریای خزر. این شهر در گذرگاه مهم و استراتژیک «دربند» (باب‌الابواب) در کنار دریای خزر واقع شده که تنها راه ارتباط زمینی (جاده‌ای و راه‌آهن) بین قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی و نیز ایران و روسیه در ساحل دریای خزر از آن می‌گذرد. جمعیت این شهر در سال 2010 حدود 119 هزار نفر بوده است.
من در سال 2007 در همایشی درباره بزرگداشت مولانا جلال‌الدین بلخی که با مشارکت و رایزنی سفارت جمهوری اسلامی در دانشگاه دولتی داغستان برگزار می‌شد، سخنرانی داشتم. پس از پایان سخنرانی به همت دکتر نوری محمدزاده استاد زبان فارسی دانشگاه دولتی داغستان دیداری از شهر دربند در جنوب روسیه و شهر مرزی جمهوری داغستان با جمهوری آذربایجان داشتم. این شهر تنها شهر شیعه‌نشین روسیه است که اغلب جمعیت آن آذری‌زبان و پیرو مذهب شیعه هستند. دیدار از قلعه سنگی دربند مربوط به دره ساسانی برای هر ایرانی غرورآفرین است که مرزهای ایران‌زمین تا پیش از حمله اعراب تا آنجا کشیده شده بود. در سال 2006 دربند به خاطر همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام مختلف به عنوان یکی از شهرهای برتر در این زمینه معرفی شد. در این محل سه دین اسلام، مسیحیت و یهود در کنار هم با آرامش زندگی می‌کنند. دربند همچنین عضو سازمان شهرهای میراث فرهنگی است و در بخش منطقه‌ای اوراسیایی سازمان جهانی «اتحاد شهرها و دولت‌های محلی» قرار دارد. هونها، سکاها، سارمات‌ها، خزرها و بعضی اقوام دیگر برای هجوم به قفقاز جنوبی و آسیای صغیر همیشه از این گذرگاه مهم و استراتژیک استفاده کرده‌اند. برای جلوگیری از هجوم این قبایل، از طرف مردم بومی و بعدها ایرانیان و اعراب، در شهر دربند و در اطراف این گذرگاه اقدام به ساخت قلعه‌های تدافعی و مقرهای دیده‌بانی کرده بودند. دربند به عنوان پایگاهی برای مقابله با هجوم قبایل متحد، برای ایرانیان و سپس اعراب در محافظت از قفقاز شرقی تبدیل شده بود که در منابع این دوره به آن «باب»، «باب‌الحدید»، «باب‌الابواب» (در زبان عربی)، دربند (در زبان فارسی)، «دمیرقاپی دربند» (به زبان ترکی)، «باه» (در زبان ارمنی)، «تیمورکاهالقا»، «کاهولقا» (به زبان مغولی) «دربند خزر»، «دربند شیروان» و «دربند باکو» می‌گفتند.
«نارین‌کالا»
مجموعه معماری «نارین‌کالا»* الماس گرانبهایی در گنجینه میراث شهر دربند است. این مجموعه در قسمت شمال شرقی بلندی‌های دربند قرار دارد که 340 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و مساحتی حدود 4.5 هکتار را در بر می‌گیرد. نقشه آن یک چندضلعی نامنظم است که اندازه آن از غرب به شرق به 200 متر و از جنوب به شمال به 220 متر می‌رسد. ضخامت باروهای قلعه 5/2 تا 5/3 متر و ارتفاع آن در برخی نقاط به 15 تا 20 متر می‌رسد. قلعه از شمال غرب با برجستگی‌های کوچک برج‌مانند و در جنوب و جنوب غربی با برج‌های مربع‌شکل مستحکم شده است. در محوطه قلعه، بناهای معماری باشکوهی وجود دارد که قدمت آنها به دوره‌های مختلف توسعه شهر باز‌می‌گردد: کلیسای مسیحی گنبدی-صلیبی شکل قرن چهارم، پنجم میلادی؛ ویرانه‌های هفت مجموعه کاخ از دوره‌های آلبانیایی (یونان و روم باستان)، ساسانی و عرب؛ آب‌انبار قرن 11؛ زندان قرن 14-12؛ حمام‌های خان قرن 17؛ کاخ خان قرن 18؛ دفتر کار خان قرن 18 و زندان نظامی قرن 19. دیوارهای خود قلعه، دروازههای آن و پلکانی که در امتداد دیوار جنوبی قلعه قرار دارند نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند.
باروهای قلعه و پلکان
باروی شمالی قلعه حدود سه کیلومتر از «نارین‌کالا» تا دریای خزر از غرب به شرق امتداد دارد. این دیوار تا به امروز تقریبا به‌طور کامل باقی مانده است. باروها مجهز به 43 برج چهارگوشه و نیم‌دایره است که در فاصله 60 تا 70 متری از یکدیگر قرار دارند. برای بالارفتن از آنها از داخل، باروی قلعه پله‌های سنگی داشت. باروها در قرن ششم میلادی از سنگ‌های تراشیده بزرگ ساخته شده و ارتفاع بارو هفت، هشت متر و عرض آن 2.5 تا 3.5 متر است. برای خروج از قلعه، سه دروازه در دیوار شمالی تعبیه شده شد. باروی جنوبی قلعه نیز مانند باروی شمالی نارین‌کالا تا دریای خزر امتداد دارد. فاصله بین دو بارو تقریبا 300 تا 350 متر است. باروی جنوبی قلعه در جاهایی فرو ریخته است. قسمت شرقی بارو به طول حدود 1.5 کیلومتر حفظ شده است. باروی جنوبی برخلاف باروی شمالی نقش چندانی در دفاع از شهر نداشت، به همین دلیل برج های کمتر و دروازههای بیشتری (چهار دروازه) داشت. پلکان قلعه در امتداد باروی جنوبی قلعه قرار دارد و شامل 211 پله است.
مساجد دربند
منابع مکتوب از ساخت مساجد در شهر دربند در دوره‌های مختلف تاریخ آن که از قرن هشتم میلادی آغاز می‌شود، خبر می‌دهند. قدیمی‌ترین آنها، مسجد جمعه است که یک بنای مستطیل‌شکل است که در قسمت مرکزی نمای جنوبی آن یک برجستگی وجود دارد. محوطه داخلی مسجد از دو قسمت اصلی تشکیل شده است: فضایی که در جهت شرق-غرب کشیده شده و فضای مربع‌شکل زیر گنبد. در دیوار شمالی مسجد چهار ورودی ساخته شده است. یکی از آنها که ورودی اصلی محسوب می‌شود، در محور عرضی بنا قرار دارد و یک ورودی عظیم با طاقچه قوسی‌شکل نوک‌تیز و درگاه مستطیل‌شکل است که از سطح دیوار بیرون زده است. ابعاد داخلی محوطه اصلی مسجد 67 در 17 متر، عرض شبستان میانی 6.3 متر و شبستان‌های جانبی 4 متر است. سالن مربع‌شکل مسجد با گنبدی به قطر 3/9 متر پوشیده شده که بر روی هشت طاق قرار گرفته است. یک نکته جالب توجه این است که طبق افسانه‌ای این بنا پیش از این یک کلیسای قدیمی بوده که بعدها به عنوان مسجد بازسازی شده است. در سال 2003 میلادی یونسکو مجموعه تاریخی «نارین‌قلعه» و بخش قدیمی دربند با یادبودهای زرتشتیان را در فهرست میراث جهانی قرار داد. در سال 2015 هزارمین سال تأسیس شهر دربند جشن گرفته شد.
* - واژه «کالا» تحریف‌شده «قلعه» است. بر همین اساس می‌توان نام این مجموعه را «نارین‌قلعه» قلمداد کرد. در ایران و قفقاز هم به این نوع اسامی برخورد می‌شود.
