غفلت از علوم انسانی در مهندسی

‌اگر کیفیت میان ساخت‌و‌سازهای کشور با الزامات کیفی ساختمان‌ها مورد بررسی قرار گیرد، فاصله زیادی قابل تشخیص است که از عوامل متعددی ناشی می‌شود. امروز وقتی به ساختمان‌های شهری و روستایی نگاه می‌کنیم، با وجود هزینه بالایی که برای تملک یا اسکان، نگهداری و بهره‌برداری از آنها می‌پردازیم، عموما احساس آسایش، راحتی و اطمینان از ایمنی نمی‌کنیم. مسائلی از عدم تأمین نور کافی، عدم ارتباط با فضای طبیعی و تناسب با محیط زیست تا مواردی همچون انتقال صدا از داخل خانه به مجاورین و بالعکس و مصرف بالای انرژی برای تعادل دما، از‌جمله ایرادهای ساختمان‌های امروزی است. تصاویر دوربین‌هایی که هنگام زلزله از داخل ساختمان‌های کشوری مثل ژاپن گرفته شده، نشان می‌دهد تقلای افراد محدود به نگهداشتن لیوان و خودکار و لوازم روی میز است تا روی زمین نیفتند؛ بدون آنکه نگران قرار‌داشتن زیر سقف باشند. اما در کشور ما، هنگام زلزله افراد تلاش دارند از داخل خانه‌ها و زیر سقف‌ها به فضای باز بروند؛ چرا‌که از استحکام سرپناه خود، هر‌چند تازه‌ساز هم باشد، اطمینان ندارند. اگر به مراحل طراحی، اجرا و نحوه ساخت ساختمان‌ها نیز نگاه کنیم، کاستی‌ها و نواقص متعددی وجود دارد که محصول نهایی را در کیفیتی نازل قرار می‌دهد.

عوامل مختلفی در شکل‌گیری ساختمان‌ها به شرح فوق قابل طرح است؛ مواردی همچون ضعف مسائل فنی و اقلیمی آیین‌نامه‌ها، شرایط و ساختار اقتصادی جامعه، عقب‌ماندگی صنعتی و تکنولوژیک، نارسایی نظامات اداری و ضعف مسائل فرهنگی. هرکدام از این عوامل نیازمند دقت نظر و تحلیل و بررسی مفصل است؛ اما تأکید این نوشتار بر مسائل فرهنگی و به‌خصوص رابطه بین علوم مهندسی با علوم انسانی در جامعه است. در کشور ما نه در محیط‌های آموزش و دانشگاه و نه در فضای کاری و صنعت، ارتباط مناسبی بین علوم انسانی و علوم مهندسی تبیین نشده است. به لحاظ تاریخی، عنوان می‌شود میان اختراع ماشین بخار در اروپا (1139 ه.ش) یعنی آغاز انقلاب صنعتی تا تأسیس دارالفنون در ایران 

(1230 ه.ش) حدود یک قرن فاصله است و اگر صنعتی‌شدن غربی محصول یک حرکت و تعامل اجتماعی است که پشت آن تاریخچه، مکتب فکری و فلسفه نهفته است، صنعتی‌شدن در ایران وارداتی و تقلیدی است. مهندسی امروز در کشور ما جدا‌افتاده از مفاهیم انسانی گسترش پیدا کرده است. یکی از عوامل اصلی نقص خودروهای داخلی و تصادف‌ها و خسارت‌های مالی و جانی آنها، ضعف کیفی ساختمان‌ها و هزینه‌های گزاف اجرا و نگهداری آنها، عمر کوتاه و کارکرد ناقص اکثر مصنوعات داخلی، بی‌توجهی و التزام‌نداشتن به مفاهیم انسانی در تولید این محصولات است. در کتاب «پنج هزار سال مهندسی ایرانی»، به آثار متعددی از انقلاب شهرنشینی تا تأثیرات انقلاب صنعتی غرب در ایران اشاره می‌شود؛ اما مهندسی امروز ما بی‌ارتباط با تاریخ، فرهنگ و هنر گذشتگان‌مان در جریان است. متأسفانه در دانشکده‌های مهندسی کشور، هیچ درس و سرفصلی برای آشنایی دانشجویان با تاریخ و تمدن ایرانی از جنبه‌های مهندسی تدریس نمی‌شود. همچنین درس و مبحثی وجود ندارد تا به بیان جنبه‌های انسانی و اجتماعی علوم مهندسی و بررسی ریشه‌های فرهنگی آن بپردازد. از این‌رو، نگاه مهندس ایرانی به صرف دروس معادلات دیفرانسیل، استاتیک، مقاومت مصالح و... کمّی و متریک است و برخوردی فیزیکی و ماشینی با انسان دارد. چه در جامعه‌ای که حجم ساختمان‌ها و تیراژ ساخت‌وسازها و آمار بالای تولید و تعداد کلنگ‌زدن‌ها و افتتاح‌های نمادین به‌عنوان یک ارزش تلقی می‌شود و سرمایه و گردش مالی میزان و مبنای موفقیت است، مهندس ایرانی نیز ترجیح می‌دهد بیشتر با اشیای فیزیکی کار کند تا با انسان‌ها و مفاهیم.

در تحقیقات دانشگاهی انجام‌شده چند سال اخیر در کشور، بخشی از ضعف کیفی ساختمان‌ها به ضعف اخلاق مهندسی مرتبط شده است. مهندسی ساختمان طبق «قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان» (مصوب 1374 مجلس) شامل هفت رشته معماری، سازه، تأسیسات برقی، تأسیسات مکانیکی، شهرسازی، نقشه‌برداری و ترافیک است. طبق قانون مذکور، «سازمان نظام مهندسی ساختمان» به‌منظور تأمین مشارکت هرچه وسیع‌تر مهندسان در انتظام امور حرفه‌ای و تحقق اهدافی مانند «توسعه و تقویت فرهنگ و ارزش‌های اسلامی در معماری و شهرسازی» و «تأمین موجبات رشد و اعتلای مهندسی» تأسیس شده است. با توجه به نتایج تحقیقات در‌خصوص ضعف کیفیت ساختمان‌ها، وزارت راه و شهرسازی در سال 1395 «نظام‌نامه رفتار حرفه‌ای اخلاقی در مهندسی ساختمان» را به سازمان‌های نظام مهندسی ابلاغ کرد. هرچند ابلاغ نظام‌نامه فوق به جهات شکلی و ماهوی خالی از اشکال نبوده است، چراکه اگر در کشورهای توسعه‌یافته برای انجمن‌های مهندسی آیین‌نامه اخلاقی وجود دارد، این آیین‌نامه‌ها برآمده از بطن فعالیت‌های حرفه‌ای و توافقی جمعی میان مهندسان است، نه به صورت دستوری و حاکمیتی، سازمان‌های نظام مهندسی و مهندسان کشور نیز اعتنای چندانی به این نظام‌نامه نداشته‌اند. پیرو اصلاحیه آیین‌نامه اجرائی قانون مذکور (مصوب 1394 هیئت وزیران) بنا بوده در هر سازمان نظام مهندسی استان، کارگروهی تحت عنوان «کارگروه ترویج و پایش اخلاق حرفه‌ای» تشکیل شود؛ اما نظر به دلایل پیش‌گفته مبنی بر رویکرد مهندسان نسبت به علوم انسانی، در اکثر استان‌ها اقدامی برای تشکیل این کارگروه صورت نگرفته است. همچنین است که در توسعه ارزش‌های فرهنگی و اعتلای مهندسی ساختمان نیز با وجود تصویب قانون و تشکیل سازمانی ویژه، توفیقی حاصل نشده است.