مایاها در تصرف سلفی‌بگیران

بهرام امیراحمدیان

در سفر اخیر خود به مکزیک، دیداری از آثار معماری و تمدنی «مایا»‌ها داشتم. مایا نام گروهی از اقوام سرخ‌پوست در جنوب مکزیک و شمال آمریکای مرکزی و نام تمدنی قدیمی در همین منطقه است. مایاها که از مشهورترین قبایل سرخ‌پوست بودند، معمولا شهرهایشان را در دل جنگل‌های بارانی می‌ساختند. حوزه زندگی و فعالیت مایاها حدود جنوبی کشور مکزیک و نیز سرتاسر گواتمالا و السالوادر را شامل می‌شد. قوم مایا پدیدآورنده یکی از تمدن‌های بسیار پیشرفته آمریکای مرکزی در دوران پیشاکلمبی بود که دستاوردهای بسیار چشمگیری در هنر، معماری، ستاره‌شناسی و ریاضیات داشته‌ است. هم‌اکنون نیز گروه‌هایی از اقوام مایا در مکزیک و گواتمالا به‌ سر می‌برند. مایاها با بهره‌گیری از تمدن‌های گذشته خود نظیر «اولمک‌» توانستند در خلال سال‌های ۲۵۰ تا ۹۰۰ پس از میلاد، تمدنی عظیم را در آمریکای مرکزی پایه‌گذاری کنند. در این سفر از دو منطقه از آثار تمدنی مایاها یکی به نام «تولوم» (Tulum) و دیگری «چیچن ایتزا» (Chichen Itza) در شمال شبه‌جزیره «یوکاتان» مکزیک دیدار کردم؛ منطقه‌ای که از یک سو به خلیج مکزیک و از دیگر سو از شرق به دریای کارائیب محدود می‌شود. تلوم در ساحل دریای کارائیب و چیچن ایتزا در داخل جنگل پرباران همان شبه‌جزیره واقع شده است. نکته درخور توجه این بود که فاصله نوار ساحلی شبه‌جزیره یوکاتان با جاده، اغلب توسط ساخت‌وسازهای هتل‌های، گردشگاه‌های و ویلاهای خصوصی اشغال شده است و دسترسی به ساحل از طریق جاده به‌جز از پلاژها و هتل‌های لوکس گران‌قیمت امکان‌پذیر نیست؛ مگر در شهرهای ساحلی همچون «پلایا دل کارمن» (که ما در آنجا اقامت داشتیم). در توسعه گردشگری شامل پدیده‌های طبیعی، معماری و فرهنگی که اغلب مورد توجه علاقه‌مندان به گردشگری قرار می‌گیرد، فضای مجازی نقشی بی‌بدیل داشته است. تا پیش از گسترش فضای مجازی به صورت کنونی، اطلاعات گردشگری بیشتر از طریق روزنامه‌ها، مجله‌ها، کتاب‌ها و نقشه‌ها و به‌طور کلی نوشته‌ها منتقل می‌شد. به همین سبب پدیده‌های ناشناخته‌ای وجود داشت که از دید عموم پنهان می‌ماند. امروزه گسترش فضای مجازی و امکانات و تجهیزات انتشار مطالب، کمک بزرگی به توسعه گردشگری کرده‌اند. در عین حال، یک فضای انتشار اطلاعات غیر‌تخصصی، زودگذر و گاهی نادرست پدید آمده که شناخت سره از ناسره را دشوار کرده است. در هر‌یک از جاذبه‌های گردشگری، هر‌کسی با داشتن یک گوشی تلفن همراه هوشمند، می‌تواند عکاس باشد و در عین حال خود را محقق، علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ و طبیعت هم به شمار آورد. از این‌رو در اغلب جاذبه‌های گردشگری سیل گردشگرانی با دیدگاه‌ها و طبقات فرهنگی متفاوت و ناهمگون مشاهده می‌شود که با بهره‌گیری از اطلاعات منتشر‌شده در شبکه‌های اجتماعی، سفری فراهم و در آنجا گرد آمده‌اند تا با گرفتن عکس‌هایی و بیشتر سلفی، نشان دهند که «بله ما هم اینجا بودیم». البته این دیدارها از سویی موجب توسعه فیزیکی و مادی گردشگری و درآمدزایی و از سوی دیگر موجب افزایش آگاهی و توسعه گردشگری می‌شود. از سویی بازشدن پای هزاران گردشگر با منظور‌های متفاوت در فضاهای فرهنگی و معماری منحصربه‌فرد و در حال تخریب، زیان‌هایی جبران‌ناپذیر نیز بر اثر معماری، تاریخی و باستانی خواهد داشت.

گردشگران زیادی از سراسر منطقه به‌ویژه از ایالات متحده آمریکا در همسایگی شمال و کانادا (بدون ویزا) و اروپا و حتی ترکیه حضور داشتند. موضوع مهم دیگر اینکه اکثریت دیدارکنندگان از گردشگران محلی نبودند. به نظر می‌رسد در دهه‌های گذشته، پیش از گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، این آگاهی در بین مردم محلی یافت نمی‌شد. این شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و گوشی‌های هوشمند بود که سبب توسعه گردشگری و کسب‌وکارهای کوچک و افزایش درآمد شاغلان و ایجاد اشتغال شده است. در هر‌یک از این سایت‌های تمدن مایا‌ها موجی از جمعیت دیده می‌شد. هر‌یک از افراد رقمی حدود صد تا 120 پزوتای مکزیکی (حدود 270 تا 320 هزار تومان) ورودیه پرداخت می‌کردند که این درآمد صرف هزینه‌های نگهداری از این آثار می‌شود. اغلب دیدارکنندگان وقت خود را به گرفتن عکس با موبایل (موردی از عکس‌برداری یا فیلم‌برداری با دوربین عکاسی ندیدم)، خرید سوغاتی (اغلب صنایع دستی سرخ‌پوستان)، تفریح و دیدار از مجموعه صرف می‌کردند و کمتر گردشگری حوصله خواندن تابلوهای اطلاعات مربوط به بناها را داشت. اگرچه تورهای گروهی گردشگری ساماندهی‌شده داخلی و خارجی هم بودند که راهنماهای گردشگری توضیحات آب‌و‌تاب‌داری به اعضای تور می‌دادند که جالب بود. تمدن مایا به دست اقوام مجاور ضعیف شد و سرانجام با هجوم اسپانیایی‌ها از میان رفت. پیش از این فروپاشی، مایاها یکباره تمدن و شهرهای عظیم را رها کردند و به دامان کوهستان‌ها پناه بردند که دلیل این رویداد، به ‌سبب ازمیان‌رفتن آثار مکتوب آن دوره و طرح نظریات گوناگون، هنوز مشخص نیست. پس از آن تمدن مایا رها شد و اقتدار مایاهای کوهستان نیز ابتدا به دست آزتک‌ها و سپس اسپانیایی‌ها از میان رفت. جمعیت مایاهای امروزی که از بازماندگان فرمانروایان دوران باستان آمریکای مرکزی هستند، حدود هفت میلیون نفر است که بیشتر در جنوب مکزیک و نواحی کوهستانی گواتمالا و بلیز به‌ سر می‌برند.

در شبه‌جزیره یوکاتان مکزیک پدیده‌ای طبیعی به نام «سنوته» (cenote) یافت می‌شود که چاه یا منبع آب طبیعی است. این پدیده زمانی شکل گرفته است که یک لایه سنگ آهکی فرو می‌ریزد و آب در این گودال انباشته می‌شود. «سنوته»‌ها منبع اصلی آب در یوکاتان مدرن و باستانی به شمار می‌روند که با فرقه خدایان باران یا «چاکس» (Chacs) مرتبط است. در دوران باستان، به‌ویژه در چیچن ایتزا، اشیای گران‌بها مانند یشم، طلا، مس و همچنین انسان‌ها که معمولا کودکان بودند، به عنوان پیشکش به داخل سنوته‌ها پرتاب می‌شدند. اعتقاد بر این بود که بازمانده، پیامی از خدایان درباره محصولات سال می‌آورد.