نگاهی به شیوه مدیریت سیما و منظر شهری در شهرداری‌ها
کمیته‌های نما؛ ضعف‌ها و قوت‌ها
در بین موضوعات اثرگذار بر کیفیت سیما و منظر شهرها، موضوع نماهای ساختمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.با نگاهی بسیار ساده و حتی غیرتخصصی به تصاویر عمومی از معابر شهری موجود کشورمان و مقایسه آن با تصاویر شهرهای دیگر و حتی با مقایسه تصاویر قدیمی از شهرهای خودمان، سلطه بی‌چون‌و‌چرای کمیت بر کیفیت را ملاحظه خواهیم کرد. متأسفانه این بی‌نظمی و آشفتگی در تمام مراکز جمعیتی اعم از شهری و روستایی قابل مشاهده است. طبیعتا در این بین، شرایط تهران به لحاظ وسعت و حجم ساخت‌وسازها و سایر ویژگی‌های آن و همچنین الگوبودن اقدامات تهران برای سایر شهرها، بسیار استثنائی است.
امیر فرجامی *
در بین موضوعات اثرگذار بر کیفیت سیما و منظر شهرها، موضوع نماهای ساختمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.با نگاهی بسیار ساده و حتی غیرتخصصی به تصاویر عمومی از معابر شهری موجود کشورمان و مقایسه آن با تصاویر شهرهای دیگر و حتی با مقایسه تصاویر قدیمی از شهرهای خودمان، سلطه بی‌چون‌و‌چرای کمیت بر کیفیت را ملاحظه خواهیم کرد. متأسفانه این بی‌نظمی و آشفتگی در تمام مراکز جمعیتی اعم از شهری و روستایی قابل مشاهده است. طبیعتا در این بین، شرایط تهران به لحاظ وسعت و حجم ساخت‌وسازها و سایر ویژگی‌های آن و همچنین الگوبودن اقدامات تهران برای سایر شهرها، بسیار استثنائی است.
شورای عالی شهرسازی و معماری به عنوان بالاترین مرجع سیاست‌گذار در امور شهرسازی و معماری ایران به دلایل مختلفی ازجمله ترکیب اعضای آن که بیشتر مرتبط با امور شهرسازی بوده و تنها دو عضو آن (وزارتین راه و شهرسازی و میراث فرهنگی) در موضوع معماری دستی بر آتش دارند، متأسفانه در ادوار گذشته کمتر به موضوعات سیما و منظر و بالاخص کیفیت نماهای ساختمانی پرداخته است. در جریان تهیه طرح جامع تهران در سال‌های ابتدایی دهه 80 تا 86 که طرح به تصویب شورای عالی رسید و همچنین بر اساس فرمایشاتی که رهبری همواره در ارتباط با ضرورت رعایت معماری ایرانی اسلامی در ساخت‌وسازهای جدید خطاب به مسئولان داشتند و تقاضای عمومی از طرف متخصصان، نهایتا در سال 1387 مصوبه‌ای با عنوان «سیما و منظر شهری» به تصویب شورای عالی رسید. متعاقب این مصوبه، تعدادی از شهرداری‌های کشور و ازجمله شهرداری تهران نسبت به این موضوع حساس شده و پس از دیدار مجموعه مسئولان شورا و شهرداری تهران با رهبری و تأکید مؤکد ایشان در آن جلسه بر نقش شهرداری تهران نهایتا شهرداری تهران نسبت به ایجاد «شورای ارتقای کیفیت سیما و منظر شهر تهران» اقدام کرد و دکتر قالیباف (شهردار وقت تهران) شخصا ریاست جلسات این شورا را بر عهده گرفت. یکی از محصولات و خروجی‌های این شورا و کمیته معماری زیرمجموعه شورا «تدوین راهنمای طراحی و کنترل نماهای شهری» و مهم‌تر از آن تشکیل یک کمیته فنی برای بررسی و تصویب نماهای ساختمانی بود که در سال 1393 در اداره کل ساختمان و معماری حوزه شهرسازی و معماری شهرداری تهران راه‌اندازی شد. در ابتدای امر نقشه‌ها و نماهای پروژه‌های بزرگ و خاص با کمیته ارجاع می‌شد، اما به مرور زمان و با محوریت حوزه شهرسازی و معماری، این نهادسازی به کلیه مناطق 22گانه و سپس به کلیه پروانه‌ها تسری پیدا کرد. اصلاحاتی که به مرور در ساختار شهرداری‌های مناطق صورت می‌گرفت و همچنین حضور استادان و متخصصان از رشته‌های معماری و در ادامه، طراحی شهری، خارج از ساختار شهرداری، به مرور زمان این حرکت را قوام بیشتری می‌بخشید و البته به عنوان یک حرکت جدید، طبیعتا تبعات مثبت و منفی زیادی را نیز به دنبال داشت.
اهل حرفه مهم‌ترین تأکیدشان این بود که نما از طرح و نقشه‌های دیگر ساختمان جدا نیست و باید کلیه نقشه‌ها به صورت یک‌جا بررسی شود (هنوز این ایراد پابرجاست).
سازندگان و مالکان، عادت به این بررسی‌ها نداشتند، آن‌هم در مورد نقشه‌های نما و متأسفانه علاقه‌مند بودند هر نمایی که در هر جایی دیده‌اند و آن را پسندیده‌اند یا آن را بهتر می‌خرند، بسازند و دلیلی برای پاسخ‌گویی به سیستم مدیریت شهری نداشتند.
طراحان که اغلب جوان بودند بیشتر از نقشه‌های تیپ استفاده کرده و برای نما نقشه‌ای تهیه نمی‌شد و موکول به اتمام عملیات سفت‌کاری و مصلحت بازار موجود و بنگاه و مشتری می‌شد.
زیرساخت‌های شهرداری نیز هنوز آمادگی گنجاندن این مرحله از بررسی‌ها را در فرایند صدور پروانه نداشت و به همین جهت هم بسیاری از طرح‌های مصوب نما در مرحله اجرا به شکل دیگری درمی‌آمد و حتی بعد از ارجاع به کمیسیون ماده 100 نیز به دلیل اینکه نقشه نما جزء نقشه‌های پیوست پروانه نبود معمولا بدون هیچ اقدامی به مناطق برگشت می‌خورد و در آخرالامر حداکثر با پرداخت جریمه از طرف مالک موضوع منتفی می‌شد.
یکی از مهم‌ترین کاستی‌هایی که در این دوره خودنمایی می‌کرد این بود که کمیته‌های نما به لحاظ قانونی در سیستم مدیریت شهری جایگاهی نداشتند. این نقیصه بزرگ در دوره بعدی پنجم شورای اسلامی شهر تهران و در کمیته معماری و طرح شهری کمیسیون شهرسازی و معماری به همت دکتر علی اعطا مورد توجه جدی قرار گرفت و پس از آسیب‌شناسی دوره‌های قبل و انجام مشورت‌های لازم با مسئولان و همچنین نهادها و مراجع متخصص نهایتا در سال 1397 منجر به صدور مصوبه‌ای تحت عنوان «طراحی، پایش و اجرای نماهای ساختمانی شهر تهران» توسط شورای اسلامی شهر تهران شد. عمده‌ترین ویژگی‌های این مصوبه عبارت بود از:
انطباق قانون کمیته‌های نما در ساختار مدیریت شهری که به‌طور طبیعی بسیاری از اشکالات اداری موجود را رفع می‌کرد
رفع اشکالات متعدد در فرایندهایی که در دوره قبل طی می‌شد
اضافه‌کردن یک عضو حرفه‌مند به اعضای کمیته نما (در دوره اول از جامعه مهندسین مشاور ایران)
سنگین‌کردن وزن آرای تخصصی اعضای خارج از شهرداری نسبت به اعضای داخل شهرداری
این نکته در کیفیت جلسات و طرح‌های مورد بررسی و تصویب نهایی بسیار مؤثر بود
قراردادن مرحله بررسی و تصویب طرح نما در کمیته‌های نما در فرایند رسمی صدور پروانه (به این معنی که هیچ پروانه‌ای قبل از تصویب طرح آن در کمیته نما صادر نمی‌شد)
قراردادن بازه زمانی دوساله برای عضویت در کمیته‌ها
تقویت اعضای ناظر شورای شهر از بین متخصصان.
در این دوره اقدامات بسیار ارزنده‌ای توسط شورای شهر و مسئولان شهرداری و البته مشارکت بسیار جدی از طرف اعضا و خارج از شهرداری صورت پذیرفت.
این اقدامات در تعدادی از شهرهای کشور نیز با ابتکار شهرداری‌ها و سازمان‌های راه و شهرسازی استان‌ها و استانداری‌ها صورت می‌گرفت، اما نظم جدی و هماهنگی نداشت. در مجموعه وزارت راه و شهرسازی کم‌و‌بیش مصوبه سال 87 پیگیری می‌شد و در وزارت کشور (سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور) با ابلاغ بخش‌نامه‌های عمومی ترغیب به تداوم این حرکت در شهرداری‌های کشور می‌شد.
در چهارم مرداد سال گذشته (1400) شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، آیین‌نامه ماده 54 آیین‌نامه نحوه بررسی و تصویب طرح‌های توسعه و عمران را تحت عنوان «آیین‌نامه چگونگی اجرا و نظارت بر اجرای طرح‌های توسعه و عمران» تصویب کرد.
در بند 16-1-12 این آیین‌نامه کلیه تجارب به‌دست‌آمده از تلاش‌هایی را که در 10 سال گذشته و در جریان تشکیل کمیته‌های نما در دوره‌های مختلف حاصل شده بود، ساماندهی و به صورت یک مصوبه (که حکم مصوبات دولت را دارد) صادر و ابلاغ کرد. متن بند 16-1-12 به شرح ذیل است:
به منظور ساماندهی سیما و منظر شهرها و ارتقای کیفیت ساخت‌و‌ساز در شهرهای کشور، شهرداری‌های کشور با اولویت شهرهای با جمعیت بیشتر از 000/200 نفر نسبت به ایجاد کمیته‌های سیما و منظر شهری در ساختار داخلی و در مسیر فرایند اصولی صدور پروانه و با بهره‌گیری از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها (در رشته‌های معماری و طراحی شهری) و نمایندگان تشکل‌های حرفه‌ای (جامعه مهندسین مشاور و یا سازمان نظام مهندسی ساختمان استان با صلاحدید شهردار) و نمایندگان منتخب شورای شهر با عنوان ناظر در رشته‌های معماری و طراحی شهری) اقدام نمایند. دبیرخانه شورای عالی ضمن اصلاح آخرین مصوبه شورای عالی (مورخ 25/9/1387) و سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور مشترکا ظرف مدت سه ماه از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، دستورالعمل اجرائی این بند را توسط رئیس شورای عالی با وزیر کشور جهت ابلاغ به شهرداری‌ها اعلام می‌شود.
خوشبختانه در دوره جدید مدیریت شهری نیز موضوع استمرار فعالیت‌های کمیته‌های مورد توجه مسئولان شورای شهر و همچنین شهرداری قرار گرفته و با انجام بعضی تغییرات در مصوبه سال 97، فعالیت‌های کمیته‌های نما در حال انجام است. البته بعضی از ایرادات به مصوبه اخیر شورای شهر وارد است ازجمله «حذف عضو حرفه‌مند» از اعضا موجود و همچنین بعضی از تغییراتی که به خاطر نگرانی از تطویل زمان رسیدگی به طرح‌ها در کمیته‌ها صورت گرفته است که بنده شخصا نگران کاسته‌شدن از کیفیت طرح‌ها هستم. در پایان لازم است که عرض کنم ایراد اهل حرفه که «ضرورت بررسی همه نقشه‌های ساختمان (معماری، سازه، تأسیسات، نما) به صورت یک‌جا» را مدنظر داشته و دارند، کماکان به قدرت خود باقی است و رفع این ایراد زمانی میسر است که سیستم مدیریت شهری عزم خود را در بازنگری فرایند صدور پروانه و اقدامات شوراهای معماری مناطق یا ادغام این شوراها با کمیته‌های نما جزم کند.
*دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری ایران
