همسایه آب را برد

علی دهقان: شیرفلکه آب منطقه به دست ترکیه افتاده و حالا این کشور با پروژه‌های عظیم گاپ و داپ سرچشمه رودهای بزرگ دجله، فرات و ارس را به کنترل کامل خود درآورده است و ایران، عراق و سوریه مدعی هستند این پروژه‌ها آنها را گرفتار مشکلات اقلیمی، اقتصادی و حتی اجتماعی می‌کند. اتفاقی که البته برخی از کارشناسان از آن به‌عنوان ابزار قدرت‌نمایی ترکیه در منطقه یاد می‌کنند و برخی دیگر مانند عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان محیط زیست ایران، آن را فرافکنی و بزرگ‌نمایی می‌دانند.

قدرت‌نمایی ترکیه با آب

شیرفلکه آب منطقه در دست ترکیه افتاده است. این خلاصه دو پروژه گاپ و داپ است که ترکیه مدت‌هاست کلید زده و با جدیت پیش می‌برد. دو رودخانه مهم دجله و فرات که زندگی مردم عراق و سوریه به آن وابسته است، از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و حالا ترکیه با پروژه عظیم گاپ کنترل کامل سرچشمه این دو رودخانه را در دست گرفته و در شمال غرب ایران، جایی نزدیک گوش راست گربه نقشه، رودخانه خروشان ارس جاری است که از منطقه آرپاچای آناتولی ترکیه جاری می‌شود. ترکیه در این منطقه هم پروژه داپ را پیش می‌برد و شیرفلکه رودخانه ارس را به دست گرفته است. در طرح گاپ یا طرح جنوب شرق آناتولی ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق پیش‌بینی شده و در این بین سد ایلیسو که یک پروژه عظیم برقابی روی رود دجله است، با هدف تولید ۱۲۰۰ مگاوات برق برای جنوب شرقی ترکیه طراحی شده است. ترکیه ساخت این سد را از سال ۲۰۰۶ آغاز کرد و در دسامبر ۲۰۲۰ تولید انرژی در آن به ظرفیت کامل رسید. سد ایلیسو دومین سد بزرگ ترکیه بعد از سد آتاتورک است که در سال ۱۹۹۰ روی رودخانه فرات ساخته شده است. ساخت این دو سد منابع آب در عراق و سوریه را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. خبرگزاری دولتی عراق، سال گذشته از اعتراض دوباره مقامات عراقی به پروژه گاپ خبر داد و از قول وزارت منابع آب این کشور اعلام کرد که سطح آب ورودی رودخانه‌های دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌‌گیرند تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. عراقی‌ها می‌گویند کاهش سطح آب فرات و آلودگی آن به‌ویژه در طول تابستان ۲۰۱۸، به مرگ هزاران ماهی‌ منجر شد و در سال‌های بعد از آن هم کمبود آب یکی از دلایل اصلی ناآرامی‌های اجتماعی و اعتراضات مردمی در این کشور بوده است. سوریه هم مانند عراق به کنترل آب دجله و فرات از بالادست و در ترکیه معترض است و وزارت منابع آب این کشور هم اعلام کرده بحران آب امنیت در استان‌های رقه، دیرالزور و حسکه را تهدید کرده است. گروه نیروهای دموکراتیک سوریه که کنترل بخش‌هایی از این استان‌ها را در دست دارد، معتقد است آنکارا قصد دارد با این کار به اداره خودمختار شمال و شرق سوریه ضربه بزند. رسانه‌های سوریه بارها نوشته‌اند که ترکیه به‌زودی باعث جنگ آب در منطقه می‌شود. هدایت فهمی، مدیرکل سابق منابع آب وزارت نیرو، به «شرق» می‌گوید که پروژه گاپ بیشترین تأثیر را بر عراق داشته و در حال حاضر عراق منشأ ۶۵ درصد ریزگردهای منطقه است. او سهم سوریه از ریزگردها را ۱۶ درصد می‌داند و سهم عربستان از ریزگردهای منطقه را ۹ درصد، ایران هشت درصد و اردن را دو درصد اعلام می‌کند. فهمی می‌گوید سدهای دجله و فرات بیشتر از آنکه بر ایران تأثیر داشته باشند، عراق و سوریه و به‌ویژه عراق را متأثر کرده‌اند و باعث رشد مساحت بیابان‌ها در این کشور شده‌اند. او تأکید می‌کند که عراق بیشتر از منابع سطحی آب مانند رودخانه‌ها استفاده می‌کند اما حکومت‌های این کشور در بحران آب عراق کم مقصر نیستند و در زمان جنگ ایران و عراق، عراقی‌ها بسیاری از تالاب‌های این کشور را به صورت عمدی خشک کردند تا مانع سنگرگرفتن مخالفان در آن مناطق شوند. هرچند عراق علاوه بر ترکیه، ایران را هم متهم به کنترل آب کرخه و ممانعت از ورود آن به هورالعظیم می‌کند اما به گفته فهمی سهم مشکلات آبی عراق از سمت ترکیه بسیار بزرگ است و با اختلافات آبی ایران و عراق قابل مقایسه نیست. با این حال هم عراق و هم سوریه گرفتار مشکلات سیاسی متعدد و ناامنی هستند و گفت‌وگوهایشان با ترکیه پیرامون بحران آب به نتیجه نرسیده است.

خداحافظی ایران با رود  ارس

در ایران اما آنچه بیشتر اهمیت دارد، پروژه داپ ترکیه است؛ پروژه‌ای که گفته می‌شود به معنی خداحافظی ایران با رود ارس است. ترکیه در چارچوب پروژه داپ شش نیروگاه برقابی در ارس احداث کرده و در حال برنامه‌ریزی برای احداث هشت نیروگاه دیگر است. تنها احداث سد کاراکورت، جریان ارس را در سمت ایران بیشتر از یک‌میلیاردو ۶۰۰ میلیون مترمکعب کاهش داده و البته این کشور تأکید کرده که پروژه‌های بیشتری در راه است! پروژه‌هایی مانند سد سویلمز که با ارتفاع ۱۱۳ متر و گنجایش یک‌میلیاردو ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب، چهارمین سد بزرگ ترکیه را ایجاد می‌کند. ساخت این سد از اوایل سال ۲۰۲۲ آغاز شده است. این سد بالادست دره آرارات ارمنستان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. آن هم در حالی که ۳۶ درصد محصولات کشاورزی ارمنستان از دره آرارات تأمین می‌شود. مسئله اصلی اینجاست که پروژه گاپ با هدف تولید برق و انرژی برنامه‌ریزی شد و پروژه داپ با هدف تولید محصولات کشاورزی راه افتاده و این مسئله گرفتاری‌های بزرگی برای تأمین آب منطقه شمال غرب و غرب ایران درست می‌کند. کنترل سرچشمه آب ارس به دست ترکیه در شرایطی اتفاق می‌افتد که ایران پروژه بزرگ آب و خاک را سال ۹۸ در منطقه خداآفرین به ارزش یک میلیارد دلار از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی اجرا کرد تا کشاورزی را در مناطق شمال غرب ایران توسعه بدهد و حالا با این اتفاق و محدودیت آب ارس، به نوعی این سرمایه‌گذاری به باد رفته است. هرچند پروژه‌های آبی ترکیه ظاهرا اقتصادی هستند، اما بسیاری از کارشناسان سیاسی منطقه می‌گویند ماجرای گاپ و داپ از قالب پروژه اقتصادی فراتر رفته و حالا یک طرح امنیتی و محلی برای قدرت‌نمایی ترکیه در منطقه است و شاید به این دلیل باشد که این روزها پروژه‌های آبی ترکیه برای ایران مهم‌تر از گذشته شده و ماجرا به کمیسیون امنیت ملی رسیده است.

طالبان هیرمند  را  روی ایران بست

در شرق ایران هم وضعیت آب‌های مرزی تعریفی ندارد و با وجود آنکه ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ قراردادی را امضا کرده‌اند که به موجب آن، در هر ثانیه ۲۶‌ مترمکعب آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون ایران اختصاص پیدا کند، افغانستان بارها از پرداخت کامل حقابه ایران سرکشی کرد و حالا طالبان جریان آب هیرمند را تقریبا به‌طور کامل روی ایران بسته است. هدایت فهمی، مدیرکل سابق منابع آب وزارت نیرو، به «شرق» می‌گوید: طالبان باید سالانه ۷۲۰ میلیون مترمکعب آب هیرمند را به ایران اختصاص دهد، اما این کشور با بستن سد کجکی روی هیرمند مانع شده و تنها آبی که از هیرمند به سمت ایران سرازیر می‌شود میزان آبی است که طالبان کنترل مهار آن را از دست داده و مثلا رودخانه سیلابی شده است. چندی پیش هم خبر رسید که طالبان حقابه ایران را به شوره‌زار گودزره منحرف کرده و اجازه نداده به ایران وارد شود؛ اتفاقی که چندی پیش حسن کاظمی‌قمی، نماینده ابراهیم رئیسی در امور افغانستان، در گفت‌وگو با ایرنا تأیید کرد اما را آن را «اشتباه» هیئت حاکم افغانستان خواند.

طرح موضوع آب‌های مرزی فرافکنی است!

با تمام این اوصاف اما عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان محیط زیست و وزیر اسبق کشاورزی به «شرق» می‌گوید موضوع آب‌های مرزی فرافکنی است. او توضیح می‌دهد که حجم آب‌های مرزی در نهایت بین هفت تا هشت میلیارد مترمکعب است، اما ایران با اضافه‌برداشت بی‌رویه و چند برابر استاندارد ۱۲۰ میلیارد مترمکعب آب‌های زیرزمینی خود را نابود کرده است و حالا ماجرای بحران آب خود را به هفت تا هشت میلیارد مترمکعب آب‌های مرزی تقلیل می‌دهد. او معتقد است سدسازی‌های بی‌رویه، پروژه‌های غیرکارشناسی انتقال آب، رعایت‌نکردن الگوی کشت و همین‌طور کشاورزی با بهره‌وری بسیار پایین منابع زیرزمینی و سطحی آب ایران را غارت کرده است و سیاست‌گذاران به جای پذیرش قصور خود و اصلاح آن، موضوع آب‌های مرزی را بزرگ‌نمایی می‌کنند. کلانتری تأکید می‌کند که راه نجات از جنگ آب با کشورهای منطقه، احیای منابع آب زیرزمینی است.