فریاد زیر آب

‌محمد مالی: دقیقا از 21 تیر 1379 که مجوز سازمان حفاظت محیط زیست برای احداث سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی صادر شد، چالش‌های زیست‌محیطی شهرهای ماهشهر، بندر امام و سربندر، روستاها و مناطق اطراف آنها آغاز شد. استقرار 30 پتروشیمی در این منطقه و نقش مهمی که در اقتصاد ملی دارند، باعث شده با مماشات نسبت به رعایت استانداردهای محیط‌زیستی از سوی آنها برخورد شود. نتیجتا هر چند‌وقت یک‌‌بار شاهد شنیدن اخبار ناگواری از این منطقه هستیم که باید این روند هرچه زودتر به نفع عامل انسانی و محیط‌زیستی در ماهشهر، متوقف شود.

خلاصه فاجعه

14، 15، 23 و 30 مرداد، تصاویر تلخ متعددی که حاکی از مرگ‌و‌میر صدها هزار ماهی‌ در حوضچه‌های نمک پتروشیمی بندر امام بود، به شکل گسترده‌ای انتشار یافت و حامیان محیط زیست کشور را نگران کرد. بر‌اساس بررسی میدانی یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات و یگان حفاظت محیط زیست از محدوده اداره شیلات واقع در شهر بندر امام تا محدوده اسکله خور سمایلی؛ فقط در حوضچه شماره ۲ استحصال نمک پتروشیمی بندر امام مرگ‌و‌میر مشاهده شده است.

نظر آزمایشگاه دامپزشکی

آزمایشگاه مرجع اداره کل دامپزشکی خوزستان درخصوص «نتایج نمونه‌های تلفات ماهیان دریایی در حوضچه‌های نمک پتروشیمی» با وجود اعلام این مطلب که «نمونه‌های ارسالی با توجه به فساد و اتولیز شدید لاشه، فاقد ارزش بررسی آزمایشگاهی هستند»؛ اما بر‌اساس «بررسی‌های ماکروسکوپی و سبب‌شناسی و نحوه مرگ‌ومیر و باز‌بودن دهان همه نمونه ماهیان تلفاتی ارسال‌شده»، تصریح می‌کند که «مرگ‌و‌میر ماهیان ناشی از کمبود شدید اکسیژن (به‌ دلیل بلوم شدید جلبکی) و با وجود گازهای سمی آمونیاک و نیتریت در آب است».

پیگیری محیط زیست خوزستان

19 مرداد یعنی چند روز پس از مشاهده اولین گروه از ماهی‌های تلف‌شده «محمد‌جواد اشرفی» مدیرکل محیط زیست خوزستان در نامه‌ای «اخطار‌گونه» به «برزگر» مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر با بیان اینکه «در حوضچه‌های استحصال نمک پتروشیمی بندر امام، مرگ‌و‌میر وسیعی از ماهیان رخ داده و سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی تنها دستگاه نظارتی و حاکمیتی و متوالی اصلی سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی است»، با صراحت «مسئولیت هرگونه آلودگی و تخریب محیط زیست ناشی از فعالیت منطقه ویژه در محدوده شعاع ۳۰ کیلومتری و جبران آن به تشخیص اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان را بر‌عهده مدیریت منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی می‌داند».مدیرکل محیط زیست خوزستان در اولتیماتومی چند‌روزه به مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی، خواستار ارائه «نتایج نمونه‌برداری از آب حوضچه‌های استحصال نمک، علت مرگ‌و‌میر، نتایج آنالیز ماهیان و تحقیقات و بررسی‌های انجام‌گرفته از سوی کارشناسان آن مجموعه به‌منظور مشخص‌کردن دلیل تلفات ماهیان» می‌شود.

و اما پاسخ تعجب‌برانگیز پتروشیمی!

یکشنبه 23 مرداد‌ماه «پیام برزگر»، رئیس هیئت‌مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی، پاسخ مکاتبه مدیر کل محیط زیست خوزستان را «درباره تلفات آبزیان در حوضچه‌های استحصال نمک» می‌دهد؛ پاسخی دور از انتظار.

در جوابیه پتروشیمی ماهشهر با بیان «در‌دسترس‌بودن حاشیه حوضچه‌های استحصال نمک برای عموم شهروندان و حضور برخی ماهی‌گیران سودجو در محل» محتمل‌ترین گزینه برای مرگ‌و‌میر آبزیان، «استفاده موردی اشخاص سودجو از سم برای ماهی‌گیری» عنوان شده است که «موجب تلفات آبزیان شده است». در پاسخ سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی به فاصله شش‌کیلومتری ایستگاه پمپاژ حوضچه‌های استحصال نمک پتروشیمی بندر امام، با خروجی خور جعفری، فاصله حدود هفت‌کیلومتری با خروجی خور زنگی و حدود 9 کیلومتری با خروجی کانال شرقی پتروشیمی بندر امام اشاره و نتیجه می‌گیرد: «با عنایت به بُعد مسافت زیاد و با توجه به جریان جزرومد حاکم بر خوریات منطقه، منطقا نمی‌توان مرگ‌و‌میر آبزیان حوضچه‌های مذکور را به فعالیت شرکت‌های پتروشیمی مستقر در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی مرتبط دانست».‌ مختصرا پتروشیمی معتقد است که «واردکننده زیان وفق ضوابط و مقررات جاری مسئولیت جبران خسارات وارده را برعهده دارد» و چون دلیل علمی و به نظر آنها «قانونی» برای اثباتِ نقش‌داشتن پتروشیمی در آلودگی آب و تلفات ماهی‌ها وجود ندارد؛ پس «نمی‌توان مسئولیت ناشی از فعل غیر را به دیگری منتقل کرد».

محیط زیست ماهشهر  چه می‌گوید

هفت روز پس از شانه خالی‌کردن سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی از اتهام نقش‌داشتن در مرگ صدها هزار ماهی‌ در جوار این سازمان، در 30 مرداد، «ایرج سلیمانی» رئیس اداره حفاظت محیط زیست ماهشهر، در مکاتبه‌ای با اداره کل متبوع خود، پرده از حقایق این فاجعه تلخ زیست‌محیطی برمی‌دارد.

محیط زیست ماهشهر، ماهیان تلف‌شده در حوضچه شماره ۲ استحصال نمک پتروشیمی بندر امام را از گونه‌های ماهی گواف از خانواده شگ ماهیان (clupeidae) و شانک از خانواده اسپاریده (sparidae) اعلام می‌کند.‌محیط زیست ماهشهر معتقد است «افزایش دما، کاهش عمق آب و تبخیر آب از سطح حوضچه‌ها باعث کاهش شدید اکسیژن از حوضچه‌های استحصال نمک شده است». چنان‌که «مقادیر بالای هدایت الکتریکی (EC) نشان‌دهنده شوری بالای آب حوضچه است که این امر شرایط زیستی ماهی را به خطر می‌اندازد». ‌از منظر کارشناسان محیط زیست ماهشهر «وجود نیترات آمونیوم باعث بلوم جلبکی و کاهش اکسیژن در شب شده است؛ بنابراین تلفات مشاهده‌شده در صبح بیانگر این موضوع است».

دلیل تجمع تلفات در استخر شماره ۲، مهاجرت ماهیان از دیگر استخرها به حوضچه شماره ۲ بوده است؛ زیرا ماهیان به‌صورت غریزی به سمت آب ورودی و حوضچه‌های اولیه تمایل دارند و افزایش تراکم استخرهای 1 و ۲ باعث افزایش تلفات شده است.

نکته مهمی در توضیحات محیط زیست ماهشهر وجود دارد که بدون هیچ شرحی! گویاست؛ چرا‌که با بررسی عملکرد پمپ‌های پمپاژ آب حوضچه استحصال نمک پتروشیمی بندر امام از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا 15 مرداد مشخص شده که میزان ساعت کارکرد آنها براساس برنامه جزر‌ومدی (۱۲ ساعت در شبانه‌روز) ۹۰۶ ساعت بود؛ در‌صورتی‌که باید تقریبا هزارو 800 ساعت کارکرد می‌‌داشتند که بدیهی است «این امر در کاهش سطح آب درون حوضچه‌های مذکور تأثیر داشته است».‌ گفتنی است اینکه محل تخلیه فاضلاب شهری ماهشهر از محل آب‌گیری پمپ‌های استحصال نمک، ۳۴۰ متر فاصله دارد، هم قطعا در آلودگی آب این منطقه بی‌نقش نبوده است.

چه باید کرد؟

وقتی سوابق آلودگی آب در ماهشهر را در خبرگزاری‌ها مرور می‌کنیم، به یاد می‌آوریم که «در مهرماه سال ۱۳۹۲ سرازیر‌شدن مواد شیمیایی «استایرن» و «جیوه» پتروشیمی بندر امام به «خور موسی» در سواحل شمال غرب خلیج‌ فارس باعث تلف‌شدن بیش از ۲۰ هزار ماهی شده بود. همچنین در تیر ماه ۱۳۸۹ در پی مرگ‌و‌میر ماهیان در نزدیکی منطقه ویژه ماهشهر و در نواری به طول دو کیلومتر، نبوی، معاون وقت سازمان حفاظت محیط زیست، آن را ناشی از ورود مواد آلاینده عنوان کرده بود. به گفته او وقتی مرگ‌و‌میر دسته‌جمعی اتفاق می‌افتد، باید پذیرفت که آلاینده‌ای کُشنده وارد آب شده است؛ زیرا نرسیدن اکسیژن کافی به آب باعث می‌شود ماهیان به‌طور تدریجی تلف شوند و دسته‌جمعی نمی‌میرند».

و حالا ماجرای مرگ صدها هزار ماهی در ماهشهر بار دیگر لزوم توجه جدی به وضعیت محیط زیست در این شهر صنعتی را گوشزد می‌کند. ‌صراحتا می‌گوییم تا در تاریخ ثبت شود؛ هوایی که مردم ماهشهر تنفس می‌کنند و آبی که جانداران و به‌ویژه اکوسیستم ارزشمند منطقه در آن زیست می‌کند، مانند هر قطب صنعتی دیگر که در آن «تولید» و «راندمان» اصل باشد، لاجرم دارای آلودگی‌های بسیار است، چرخه صنعت و گردش اقتصاد کشور نباید به نابودی محیط زیست بینجامد. همین.