حقوق متهم در مرحله تحقیق، تعقیب و رسیدگی

حق اطلاع از موضوع اتهام و دلایل آن (تفهیم اتهام): مطابق ماده 46 قانون آیین دادرسی کیفری، چنانچه در جرائم مشهود، نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به‌طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند. در هر حال، ضابطان نمی‌توانند بیش از 24 ساعت متهم را تحت نظر قرار دهند.

همچنین به موجب ماده 52 قانون آیین دادرسی کیفری هرگاه متهم تحت نظر قرار گرفت، ضابطان دادگستری

مکلف هستند حقوق مندرج در این قانون در مورد شخص تحت نظر را به متهم تفهیم و به صورت مکتوب در اختیار وی قرار دهند و رسید دریافت و ضمیمه پرونده کنند.

حق اطلاع به نزدیکان: به موجب ماده 50 قانون آیین دادرسی کیفری شخص تحت نظر می‌تواند به وسیله تلفن یا هر وسیله ممکن، افراد خانواده یا آشنایان خود را از تحت نظر بودن آگاه کند و ضابطان نیز مکلف هستند مساعدت لازم را در این خصوص به عمل آورند؛ مگر آنکه بنا بر ضرورت تشخیص دهند که شخص تحت نظر نباید از چنین حقی استفاده کند. در این صورت باید مراتب را برای اخذ دستور مقتضی به اطلاع مقام قضائی برسانند.

حق معاینه پزشکی: به موجب ماده 51 قانون آیین دادرسی کیفری بنا بر درخواست شخص تحت نظر یا یکی از بستگان نزدیک وی، یکی از پزشکان به تعیین دادستان از شخص تحت نظر معاینه به عمل می‌آورد. گواهی پزشک در پرونده ثبت و ضبط می‌‌شود.

حق برخورداری از وکیل و اعلام آن: به موجب ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری با شروع تحت نظر قرارگرفتن، متهم می‌‌تواند تقاضای حضور وکیل کند. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه‌بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات کند و وکیل می‌تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک ساعت باشد، ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد.

حق سکوت و اعلام آن: مطابق ماده 197 قانون آیین دادرسی کیفری متهم می‌تواند سکوت اختیار کند. در این صورت مراتب امتناع وی از دادن پاسخ یا امضای اظهارات، در صورت مجلس قید می‌شود.

حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی

تحقیقات مقدماتی، مجموعه اقدامات قانونی است که از سوی بازپرس یا دیگر مقامات قضائی، برای حفظ آثار و علائم و جمع‌آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی‌شدن متهم انجام می‌شود. حقوق متهم در این مرحله شامل موارد زیر است:

حق متهم مبنی بر عدم احضار یا جلب بدون دلیل کافی: به موجب ماده 168 قانون آیین دادرسی کیفری بازپرس نباید بدون دلیل کافی برای توجیه اتهام، کسی را به عنوان متهم احضار یا جلب کند. بنابراین، بازجویی که یکی از اقدامات حساس مرحله تحقیقات مقدماتی است، متوقف بر تحصیل و ارائه دلایل کافی مبنی بر توجیه اتهام به متهم از سوی مقام تعقیب و شاکی خصوصی است. لازم به ذکر است تخلف از این امر موجب محکومیت انتظامی تا درجه چهار است.

حق متهم مبنی بر عدم اجبار و اکره و طرح سؤالات تلقینی: بر اساس ماده 60 قانون آیین دادرسی کیفری در بازجویی‌ها اجبار یا اکراه متهم، استفاده از کلمات موهن، طرح سؤالات تلقینی یا اغفال‌کننده و سؤالات خارج از موضوع اتهام ممنوع است و اظهارات متهم در پاسخ به چنین سؤالاتی و همچنین اظهاراتی که ناشی از اجبار یا اکراه است، معتبر نیست.

حق برخورداری از وکیل و اعلام آن: مطابق ماده 90 قانون آیین دادرسی کیفری متهم می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود. چنانچه متهم احضار شود این حق در برگه احضاریه قید و به او ابلاغ می‌شود.

تذکر به مواظبت از اظهارات، اعلام تخفیف در مجازات در صورت اقرار یا همکاری مؤثر متهم و منع پرسش‌های همراه با اغفال یا اکراه یا اجبار متهم: ماده 195 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می‌دارد بازپرس پیش از شروع به تحقیق با توجه به حقوق متهم به وی اعلام می‌کند مراقب اظهارات خود باشد. سپس موضوع اتهام و ادله آن را به شکل صریح به او تفهیم و به او اعلام می‌کند که اقرار یا همکاری مؤثر وی می‌تواند موجبات تخفیف مجازات وی را در دادگاه فراهم کند و آنگاه شروع به پرسش می‌کند. پرسش‌ها باید مفید، روشن، مرتبط با اتهام و در محدوده آن باشد. پرسش تلقینی یا همراه با اغفال، اکراه و اجبار متهم ممنوع است.

اخذ آخرین دفاع از متهم: مطابق ماده 262 قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس پس از پایان تحقیقات و در صورت وجود دلایل کافی بر وقوع جرم، به متهم یا وکیل وی اعلام می‌کند که برای برائت یا کشف حقیقت هر اظهاری دارد به عنوان آخرین دفاع بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی در آخرین دفاع، مطلبی اظهار کند یا مدرکی ابراز نماید که در کشف حقیقت یا برائت مؤثر باشد، بازپرس مکلف به رسیدگی است. لازم به ذکر است ماده 263 قانون مذکور مقرر می‌دارد در صورتی که متهم یا وکیل وی برای اخذ آخرین دفاع احضار شود و هیچ‌یک از آنان بدون اعلام عذر موجه حضور نیابد، بدون اخذ آخرین دفاع، اتخاذ تصمیم می‌شود.

حقوق متهم در مرحله دادرسی

به‌طور کلی، در امر رسیدگی به اتهام، قاضی موظف به رعایت اصول دادرسی منصفانه است. این اصول شامل اصل برائت، اصل بی‌طرفی قاضی و اصل علنی‌بودن دادرسی است. ازجمله حقوق متهم در مرحله دادرسی شامل موارد زیر است:

حق برخورداری از وکیل: به موجب ماده 346 قانون آیین دادرسی مدنی در تمام امور کیفری، طرفین می‌توانند وکیل یا وکلای مدافع خود را معرفی کنند. در صورت تعدد وکیل، حضور یکی از آنان برای تشکیل دادگاه و رسیدگی کافی است. تبصره: در غیر جرائم موضوع صلاحیت دادگاه کیفری یک، هر یک از طرفین می‌توانند حداکثر دو وکیل به دادگاه معرفی کنند.

اخذ آخرین دفاع از متهم: مطابق ماده 371 قانون آیین دادرسی کیفری قبل از ختم دادرسی، چنانچه شاکی یا مدعی خصوصی راجع به موضوع شکایت، مطلب جدیدی داشته باشد، استماع می‌شود و دادستان یا نماینده وی نیز می‌تواند عقیده خود را اظهار کند. دادگاه مکلف است پیش از اعلام ختم دادرسی، به متهم یا وکیل او اجازه دهد آخرین دفاع خود را بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی در آخرین دفاع مطلبی اظهار کند که در کشف حقیقت مؤثر باشد، دادگاه مکلف به رسیدگی است.

سایر حقوق دفاعی متهم در مرحله دادرسی:

1- قرائت کیفرخواست

2- اعطای فرصت و تسهیلات لازم به متهم جهت تمهید دفاعیات

3- استفاده از معاضدت مترجم در صورت عدم آشنایی و فهم زبانی که در دادگاه به آن تکلم می‌شود برای متهم

4- امکان احضار شهودی که می‌توانند به سود متهم شهادت دهند، به تقاضای متهم و تحت همان شرایطی که نسبت به احضار شهود علیه او اقدام گردیده است

5- مورد پرسش قراردادن مستقیم شهودی که علیه متهم شهادت می‌دهند از سوی متهم یا وکیل مدافع او

6- عدم امکان اجبار متهم به شهادت علیه خود

7- ممنوع‌بودن متهم به ادای سوگند

8- ممنوعیت تعقیب و محاکمه مجدد به مناسبت اتهام واحد

9- برابری امکانات متهم و دادستان یا شاکی در جریان محاکمه و دادرسی

10- حق مطالعه پرونده توسط متهم یا وکیل وی

11- حق اعتراض متهم به دادگاه بالاتر در صورت محکومیت.