توسعه فناوری هوش مصنوعی چالشی جدید و ناخواسته

احمدرضا سازگارنژاد*:‌ در روزها اخیر اظهاراتی از دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر منتشر شده است که در پاسخ به سؤال مصاحبه‌کننده درباره نحوه جریمه‌کردن خانم‌های به‌اصطلاح بدحجاب در مترو یا معابر عمومی توضیح می‌دهد که با استفاده از فناوری تشخیص چهره از روی عکس، می‌توان خانم بدحجاب را شناسایی و برگ جریمه را به منزل ایشان ارسال کرد. این سخنان دور از منطق بازتاب فراوانی در جامعه داشت و گروه‌های مختلف از فعالان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی گرفته تا کسب‌وکارهای فعال در حوزه هوش مصنوعی را به واکنش واداشت. در این مطلب کوتاه تلاش می‌کنم تا این مسئله و نتایج چنین اظهارنظرهای نسنجیده‌ای را از زاویه توسعه فناوری هوش مصنوعی در کشور و به‌خصوص تشخیص چهره و پردازش تصاویر بکاوم و به اثرات سوء چنین دیدگاه‌هایی برای توسعه فناوری در کشور اشاره کنم، باورها و نظراتی که می‌توانند توسعه یک فناوری را به محاق برده و مسیر سخت توسعه آن را ناهموارتر کنند. توسعه فناوری ابعاد گوناگون و تعاریف متعددی دارد. یکی از وجوه مشترک میان تمامی تعاریف از فناوری و نحوه توسعه آن در یک کشور، یک جامعه یا حتی یک محله کوچک، پذیرش اجتماعی و جمعی فناوری توسعه‌یافته توسط مردم، ساکنان و کاربران است. اگر گروه‌های اجتماعی مختلف توسعه یک فناوری را نپذیرند و تصمیم به استفاده از آن را نداشته باشند و یا آن را تحریم کنند، عرضه‌کنندگان آن فناوری توانایی بازاریابی مناسب برای محصول خود را نداشته و در نتیجه از بازار خارج خواهند شد. فناوری‌های نوظهوری مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و کاربرد به‌خصوص آن یعنی رمزارزها، اینترنت اشیا و بسیاری فناوری‌های دیگر نیز از این چارچوب خارج نبوده و بدون پذیرش جمعی نمی‌توان امید داشت که توسعه مناسبی را در کشور تجربه کنند. مردم ایران، به‌خصوص ساکنان کلان‌شهرها، عموما مردمانی فناوری‌دوست هستند و به سادگی از محصولات و کاربردهای جدید فناورانه استفاده می‌کنند و کمتر مسائل اخلاقی و حریم خصوصی را در نخستین استفاده‌ها لحاظ می‌کنند. هرچند توسعه پیام‌رسان‌های داخلی یک تجربه تلخ در کاربردپذیری عمومی محصولات و خدمات فناورانه در ایران است، اما عموما کسب‌وکارهای استارت‌آپی فناوری اطلاعات که مبتنی بر فناوری‌های به‌روز هستند به راحتی خدمات خود را توسعه داده و اعتماد عمومی را جذب و جلب می‌کنند. عدم موفقیت پیام‌رسان‌های داخلی باید نصب‌العین تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران در ایران باشد. در روند توسعه این نرم‌افزارها، مردم به خاطر نبود قوانین حریم خصوصی و عدم اعتماد به هیچ عنوان تن به استفاده از این پیام‌رسان‌ها نداده و عمدتا استفاده از آنها را تحریم کردند، تحریمی عمومی که با استقبال همگانی مواجه شد و فرصت مهمی را در کشور برای توسعه پیام‌رسان‌های بومی از بین برد و تا همین امروز نیز این چالش دست به گریبان کشور است. بنابراین وجه خلل‌ناپذیر به‌کارگیری فناوری توسعه داده‌شده، مقبولیت عمومی آن است. فناوری تشخیص چهره نیز در سال‌های اخیر کاربردهای متنوعی پیدا کرده؛ از احراز هویت غیرحضوری که در سامانه سجامِ بورس بسیاری آن را تجربه کرده‌اند تا انواع و اقسام خدمات دولتی و خصوصی دیگر. سایر کاربردهای شاخص فناوری پردازش تصویر در ایران دوربین‌های سطح شهر و سیستم‌های پلاک‌خوان هستند که بیشتر برای اعمال جرائم راهنمایی و رانندگی و مدیریت ترافیک شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دو کاربرد مثبت و تجربه موفق فناوری پردازش تصویر و به‌خصوص تشخیص چهره، بستری مناسب را برای توسعه سایر کاربردهای این فناوری‌ها به ارمغان آورده است که می‌توانند منشأ برکات فراوان اجتماعی و اقتصادی باشند. سخنان دبیر ستاد امر به معروف و نهی منکر البته، اگر مغرضانه نباشد، از سر ناآگاهی به جنگ توسعه فناوری در کشور در این حوزه خاص رفته است. قرارگرفتن افراد در موقعیت‌هایی که درکی نسبت به بازتاب عمومی و خصوصی اظهارات خود ندارند، تاکنون هزینه‌ها و خسارت‌های بی‌شماری را به کشور در حوزه‌های متعددی تحمیل کرده است و ظاهرا این‌گونه اظهارنظرها وارد حوزه توسعه فناوری نیز شده است. تبدیل‌کردن فرصتِ اعتماد عمومی به فناوری‌های نوظهور به تهدیدِ بدبینی و مضمحل‌کردن تلاش و کوشش جوانانی که در قالب استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان که زیر بار انواع و اقسام فشارهای مالی و اقتصادی، در حال توسعه این فناوری‌ها هستند و ناامیدکردن ایشان حتما و قطعا برخلاف منافع ملی و خصوصی ساکنان این مرز و بوم است. بیان چنین سخنانی نه تنها باعث دلسردی جوانان و تقویت انگیزه ایشان برای مهاجرت به خارج از کشور می‌شود، بلکه با خدشه‌دارکردن اعتماد عمومی راه برای توسعه سایر کاربردهای فناوری تشخیص چهره را بسته و با ایجاد نگرش منفی نسبت به توسعه فناوری سبب خسران‌های پرتعدادی برای کشور می‌شود. چه‌بسا این روند و به‌کارگرفتن فناوری تشخیص چهره در چنین مسیری که خلاف خواست عمومی آحاد جامعه است، در نهایت باعث بدبینی به فناوری هوش مصنوعی شده و یک پنجره فرصت فناورانه را از کشور بستاند. این نوع سخنان حساب‌نشده و به دور از منطق، علاوه بر اینکه امنیت روانی و آرامش عمومی را خدشه‌دار می‌کند، ماشین توسعه فناوری هوش مصنوعی در کشور را کند خواهد کرد. کاربردهای عمومی فناوری باید در مسیر خواست عمومی مردم باشد. هوش مصنوعی و زیرشاخه‌های آن، فناوری‌هایی هستند که برای توسعه به حجم زیادی از داده‌های مردم نیاز دارند و بدون کسب اعتماد و رضایت مردم نمی‌توان امید به توسعه آنها داشت. چنین بیاناتی باعث می‌شود تا با دست خودمان از مزایا و منافع یک فناوری و کاربردهای آن در آینده محروم شویم.

*کارشناس سیاست‌گذاری علم، فناوری و نوآوری