روزی برای پیشگیری از خودکشی

حسین ناصری - روان‌شناس پیشگیری

امروز دهم سپتامبر روز جهانی پیشگیری از خودکشی است. انجمن بین‌المللی پیشگیری از خودکشی از سال 1382 همگام با سازمان جهانی بهداشت این روز را در تقویم جهانی به ثبت رساند. هدف اصلی از شکل‌گیری این روز، کاهش باورهای منفی (استیگما) درباره خودکشی و افزایش آگاهی از آن در بین دولت‌ها، سازمان‌ها و عموم مردم است تا این اصل رواج یابد که خودکشی قابل پیشگیری است. از سال 1400 تا 1402 شعار محوری روز جهانی پیشگیری از خودکشی این عنوان انتخاب شده است: امیدآفرینی با عمل. بنا بر برآوردهای سازمان جهانی بهداشت سالانه در جهان، بیش از 700 هزار نفر جان خود را می‌گیرند. به‌ ازای هر خودکشی، 20 مورد اقدام به خودکشی وجود دارد؛ ضمن اینکه تعداد کثیری از افراد هم هستند که دارای افکار خودکشی‌اند. به توصیه سازمان جهانی بهداشت، مهم است که پیشگیری از خودکشی در اولویت‌های سیاست‌گذاری‌های اجتماعی کشورها قرار گیرد. این موضوع در کشورهایی که ضریب پوشش خدمات روان‌شناختی پایین است، به‌مراتب مهم‌تر است. به علت ماهیت حساس خودکشی (نظیر غیرقانونی‌بودن خودکشی در بسیاری از کشورها)، این احتمال وجود دارد که میزان اقدام به خودکشی و خودکشی‌های منجر به فوت، کمتر از حد واقع گزارش شود. خودکشی دومین علت اصلی مرگ در بین افراد 15 تا 29 سال در جهان محسوب می‌شود و به ترتیب 50 تا 71 درصد از همه مرگ‌های خشن در مردان و زنان را موجب می‌شود. گفتنی است که بیش از 75 درصد از خودکشی‌ها در کشورهای فقیر یا با درآمد متوسط رخ می‌دهد. در پژوهش معتبر امام‌ قلی‌پور و همکاران (1400) که در ژورنال سلامت عمومی به چاپ رسیده است، به آمار خودکشی در سال‌های 1380 تا 1395 اشاره شده است. پایین‌ترین آمار خودکشی در سال 1380( 4.97 در صد هزار) و بالاترین در سال 1383 (5.97) بوده است. استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان و ایلام نیز به ترتیب دارای پایین‌ترین (2.1) و بالاترین (18.3) آمار خودکشی بوده‌اند. درباره عوامل به‌وجودآورنده خودکشی، می‌توان گفت که درمجموع، هر تجربه‌ای که منجر به تخریب شدید خود‌ ارزشمندی (عزت‌ نفس) افراد شود، آنان را در معرض خودکشی قرار خواهد داد. موضوع مهم در پیشگیری از خودکشی کاهش عوامل خطر و افزایش عوامل محافظ است. هر برنامه‌ای که کاهش عوامل خطر و افزایش عوامل محافظ را به دنبال داشته باشد، در راستای پیشگیری از خودکشی قرار دارد. عوامل خطر و محافظ در چهار سطح فردی، بین‌فردی، محیطی و اجتماعی مطرح هستند. عوامل خطر در چهار سطح مذکور عبارت‌اند از: عوامل فردی: پیشینه اقدام به خودکشی، افسردگی و دیگر اختلالات روان‌شناختی، مشکلات قضائی/حقوقی، بی‌کاری، مشکلات اقتصادی، رفتارهای تکانشی یا پرخاشگرانه، مصرف مواد، تجربیات مهلک دوره کودکی، ناامیدی و قربانیان یا مرتکبان خشونت. عوامل بین‌فردی: خودکشی عزیزان، ارتباط‌نداشتن با دیگران، تعارضات شدید یا روابط پرخاشگرانه و انزوای اجتماعی. عوامل محیطی: فقدان دسترسی به خدمات پزشکی و مراقبتی، رواج خودکشی در محیط زندگی، تنش ناشی از فرهنگ‌پذیری، رواج خشونت در محیط زندگی، تروما و تبعیض. عوامل اجتماعی: باورهای منفی درباره خودکشی و اختلالات روان‌شناختی، دسترسی راحت افراد در معرض خطر به مواد، وسایل و ابزار کشنده، تصویر رسانه‌ای ناصحیح از خودکشی و درنهایت عامل مهم بی‌عدالتی. به‌همین‌ترتیب عوامل محافظ عبارت‌اند از: عوامل فردی: مهارت‌های حل مسئله و مدیریت استرس (به عبارت دقیق‌تر سرمایه روان‌شناختی)، معنای زندگی و هویت فرهنگی. عوامل بین‌فردی: حمایت از سوی خانواده، دیگر نزدیکان و دوستان، حس تعلق خاطر به دیگران. عوامل محیطی: حس تعلق خاطر به مدرسه، محیط زندگی، محل کار و دیگر ساختارهای محیطی، دسترسی به خدمات پزشکی و مراقبتی. عوامل اجتماعی: ایجاد محدودیت برای دسترسی افراد در معرض خطر به مواد، وسایل و ابزار کشنده، تقویت باورهای فرهنگی، مذهبی و اخلاقی درخصوص اهمیت حیات و زندگی. خودکشی ارتباط تنگاتنگی با سایر آسیب‌های اجتماعی دارد. آسیب‌های جدی نظیر سوءاستفاده‌های جسمی و روانی در دوره کودکی، خشونت‌های جنسی و زورگویی خطر خودکشی را افزایش می‌دهد. بروز رفتارهایی نظیر انزوا، افزایش اضطراب یا خشم، صحبت درباره مسائل و مشکلات حل‌نشدنی زندگی، مصرف مواد یا افزایش مصرف مواد، جست‌وجو برای دسترسی به مواد، وسایل و ابزار کشنده، نوسانات خلقی شدید، صحبت درباره تمایل به مرگ و برنامه‌ریزی برای خودکشی در فرد، دال بر بالابودن خطر خودکشی است. با وجود آنکه اهمیت اصلی پیشگیری از خودکشی ارزش‌نهادن به موهبت حیات است؛ ولی هزینه‌های اقتصادی ناشی از خودکشی نیز به‌خوبی زمینه‌ساز اقدامات پیشگیرانه را فراهم می‌آورند. در ایران هزینه‌های اقتصادی که خودکشی به بودجه‌های جاری کشور تحمیل می‌کند، بررسی نشده است. تحقیقات انجام‌شده در ایالات متحده در سال 2013 هزینه‌های پزشکی خودکشی و غیبت در محل کار را بالغ بر 50 تا 90 میلیارد دلار برآورد کرده است. پژوهش‌ها دال بر آن است که در دوره‌های رکود اقتصادی به علت افزایش آمار بی‌کاری، ازدست‌دادن شغل و بی‌ثباتی شغلی خودکشی افزایش می‌یابد. برعکس، در دورهای رونق اقتصادی به علت کاهش آمار بی‌کاری، ثبات شغلی و افزایش درآمدها، خودکشی کاهش می‌یابد. ازاین‌رو باید سیاست‌گذار نگران باشد که در وضعیت رکود تورمی فعلی، خودکشی، ازبین‌رفتن نیروی کار و سرمایه انسانی را به دنبال خواهد داشت. این مسئله به این خاطر اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که افرادی که خود را از بین می‌برند، عمدتا در دوره جوانی قرار دارند. ضمن اینکه خودکشی به سرمایه‌های اجتماعی نظیر امید و سرزندگی جامعه نیز لطمه می‌زند. بدیهی است که این مسئله نیز پیامدهای اقتصادی کلانی به دنبال خواهد داشت.

یافته‌های پژوهشی دال بر آن است که یک راهبرد یا رویکرد منفرد و یک‌بعدی فاقد توان لازم برای کاهش یا پیشگیری از خودکشی است. تا زمانی که راهبرد جامعی که همه سطوح فردی، بین‌فردی، محیطی و اجتماعی را پوشش ندهد، نمی‌توان به اقدامات جزیره‌ای پیشگیری از خودکشی دل خوش کرد. شاید همین مسئله دلیل فقدان اثربخشی سند ملی پیشگیری از خودکشی بوده است. البته این مهم در وهله اول نیازمند به طراحی راهبرد ملی پیشگیری است که در آن به شکلی جامع، به پیشگیری هر‌یک از آسیب‌های اجتماعی و از‌جمله خودکشی پرداخته شود. در سرمقاله اولین شماره نشریه علمی پیشگیری از خودکشی در ایران، درباره نواقص موجود برای پیشگیری از خودکشی به موارد مهمی اشاره شده است: صحت و اعتبار آمار خودکشی، منابع ناکافی، ضعف در همکاری، ضعف در اجرای دستورالعمل‌ها، دسترسی محدود به داده‌های رصد خودکشی، نبود ارزیابی‌های مستقل و نظام‌مند. بدیهی است تا زمانی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌عنوان متولی سلامت جامعه جایگاه کارشناسی خود را در زمینه پیشگیری تقویت نکرده و ابتکار عمل را در دست نگیرد و دیگر بخش‌های دولتی، این جایگاه را به رسمیت نشناسند، امکان پیشگیری از خودکشی ضعیف خواهد بود. با توجه‌ به شرایط موجود و چشم‌انداز پیش‌رو، بعید به نظر می‌رسد که در آینده نزدیک در حوزه پیشگیری از خودکشی مثل پیشگیری از سایر آسیب‌های اجتماعی، دستاوردی حاصل شود. شاید بتوان با توجه‌ به شعار امسال، صرفا بتوان به مسئولیت‌های اجتماعی افراد جامعه بسنده کرد که اقدامات تک‌تک ما، چه کوچک و چه بزرگ، دارای این قابلیت است که برای کسانی که در معرض خطر خودکشی قرار دارند، تغییری ایجاد کند. درون‌مایه شعار مذکور این است که می‌توان از طریق امید، به زندگی روشنایی بخشید. امیدآفرینی از طریق اقدام و عمل، این پیام را به افراد دارای افکار جدی خودکشی می‌دهد که همیشه کورسویی از امید وجود دارد و کم نیستند کسانی که به فکر آنان هستند تا از آنان مراقبت کنند. و نکته آخر اینکه در بسیاری از مواقع، پیش‌آیند خودکشی، افسردگی و خصوصا نوع شدید آن است. از‌این‌رو تسلط افراد در مهارت پیشگیری از افسردگی، مهم‌ترین مداخله فردی برای پیشگیری از خودکشی است: گر نکوبی شیشه غم را به سنگ/ هفت رنگش می‌شود هفتاد رنگ.