یوزهای آزاد کوچ‌رو

فرناز حیدری: علی‌اکبر قربانلو، رئیس اداره محیط زیست شهرستان شاهرود، 27 سال سابقه خدمت دارد. او یکی از مدیران شناخته‌شده زیستگاه‌های یوز آسیایی استان سمنان است. در پناهگاه حیات وحش خوش‌ییلاق و اداره حفاظت محیط زیست شاهرود سابقه حضور چندین‌ساله دارد و حدود 10 سال هم در بهترین زیستگاه یوز آسیایی، رئیس پارک ملی توران بوده است. ایشان از سال 95 تاکنون در اداره محیط زیست شهرستان شاهرود، مسیر حفاظت از یوز را همچنان ادامه می‌دهد. روز دوشنبه مورخ 7 شهریور سال جاری، خبری مبنی بر مشاهده دو یوز در مناطق آزاد شاهرود پس از بازدید میدانی و ردزنی منتشر شد که برخی درباره آن تردیدهایی را مطرح کردند. مشاهده یوزها در مناطق آزاد، یکی از موارد پرتردید و البته مناقشه‌برانگیز در حوزه محیط زیست است. علی‌اکبر قربانلو در گفت‌وگو با «شرق» از صحت‌و‌سقم مشاهده اخیر و اولویت‌های حفاظتی مهم این زیرگونه نه‌تنها در شهرستان شاهرود، بلکه در زیستگاه‌های یوز می‌گوید.

 آیا مشاهده دو یوز را در منطقه آزاد شاهرود به‌عنوان رکورد جدید، تأیید می‌کنید؟ لطفا دلایل خودتان را برای اثبات این مشاهده بیان کنید.

بله، من تأیید می‌کنم؛ چرا‌که نه‌تنها این محل، زیستگاه قوچ و میش و آهو است؛ بلکه سال گذشته هم در اطراف همین محل مورد مشاهده اخیر، از یوز چندین بار تصویربرداری شده. حدود هفت یا هشت سال پیش هم در چند کیلومتری همین محل، یک یوز پیدا شد که به دست سگ‌ها و با کمک چوپان‌ها در مزارع کشاورزی چاه باقر کشته شده بود. آن زمان من به خواسته مدیرکل وقت به محل اعزام شدم و بر‌اساس تحقیقاتی که انجام شد، چوپان محل اعتراف کرد که یوز را سگ‌ها گرفتند. البته روی سر یوز هم یک رد از آثار کلنگ بود که آن فرد بعدا اعتراف کرد که حیوان را با کلنگ معدوم کرده‌اند. لاشه و متخلف تحویل اداره شاهرود شدند؛ اما متأسفانه پیگیری خوبی انجام نشد.

 بنابراین دفعات مشاهده یوز در این محدوده زیاد است و تنها یک بار نیست؟

بله، چندین بار در این محل یوز مشاهده شده، علت آن هم به جز حضور طعمه حیوان از‌جمله قوچ و میش و آهو، امنیت این منطقه است؛ به طوری که هیچ متخلفی جرئت نمی‌کند که به زیستگاه‌های این حیوان در این محل نزدیک شود. خوشبختانه امنیت، حضور یوزها را هم به دنبال داشته است.

 نظر به سوابق مشاهدات اشتباه، برخی درباره کیفیت تصاویر تهیه‌شده و این مشاهده اخیر با تردید صحبت می‌کنند. پاسخ شما چیست؟

ما تصاویر را بررسی کردیم، از نحوه راه‌رفتن، حرکات و شکل و شمایل این حیوان مشخص شد که بسیار شبیه یوز است. ضمن اینکه این منطقه تپه ماهور است و به‌هیچ‌عنوان زیستگاه پلنگ نیست. ما تردید نداریم که تصاویر مربوط به یوز است. بررسی میدانی هم انجام شده؛ اما زمین محل مشاهده سنگلاخ است و رد پای حیوان به‌خوبی دیده نمی‌شود؛ اما با قاطعیت اعلام می‌کنم که یوز است؛ چون هم سابقه حضور داشته و هم عوامل مدنظر همگی حاکی بر این امر است.

نظر تخصصی این است که یوزها در این محل در حال تردد به منطقه چاه شیرین سمنان هستند؛ چون چندین باری هم گزارش‌هایی از راننده‌های عبوری داشته‌ایم که یوزها را در حال تردد در حوالی همین محدوده دیده‌اند. شخصی هم که مشاهده کرده، از همیاران مورد اعتماد و کاربلد است که یوز را به‌خوبی می‌شناسد. به طور کلی امسال در جلگه شاهرود و جنوب غربی میامی دفعات مشاهدات یوز از سوی فعالان محیط زیست و محیط‌بانان جالب توجه بوده که این مسئله خود اهمیت مناطق آزاد و زیستگاه‌های خارج از مناطق حفاظت‌شده محیط زیست را بیان می‌کند.

 اولویت فعلی شما برای حفاظت از یوزها در این منطقه چیست؟

اولین اولویت ما امنیت زیستگاه‌های مناطق آزاد یوزخیز است. افزایش طعمه و در دسترس بودن طعمه در مشاهدات اخیر بی‌تأثیر نبوده و امیدواریم که بیش از این هم باشد.

 آیا بناست که پایش‌ها در این محدوده ادامه‌دار باشد؟ چه برنامه‌هایی مدنظرتان است؟

حتما با توجه به مشاهده مکرر یوز در مناطق جنوبی و جنوب شرقی و غربی شاهرود، برنامه ما هم ادامه پایش‌ها و استمرار حفاظت است. کنترل و پایش این مناطق افزایش پیدا کرده، حداقل در هفته سه الی چهار بار همکاران محیط‌بان به همراه همکاران محیط زیست شهرستان میامی با هماهنگی‌های لازم در محل حاضر شده و هرگونه مورد مشکوکی هم در زیستگاه یوز واقع در جنوب شاهرود مشاهده شود، از طرف دوستان به بنده اطلاع داده شده و به منطقه اعزام خواهیم شد. خوشبختانه هماهنگی‌ها و رایزنی‌های خوبی با دوستان صورت گرفته و درصدد احیا و حفاظت بیشتر زیستگاه‌های یوز هستیم. اقدامات و رایزنی‌های انجام‌شده کمک می‌کند که امنیت زیستگاه را برای یوز بیشتر کنیم.

 آیا این امکان هست که بتوان در آینده حضور آنها را به شکل صد‌در‌صد مستند کرد؟

قطعا همین‌طور است. کیفیت تصاویر الان خوب نیست و دلیل آن هم این است که دوربین عکاسی خوب در اختیار محیط‌بان‌ها و برخی همیاران نیست و تصویربرداری اخیر هم با دوربین موبایل بوده. این مشکل همچنان به قوت خود باقی است. سعی می‌کنیم با رایزنی‌هایی که با دوستان صورت گرفته، تصاویر یوز در اختیار ما گذاشته شود. مطمئن باشید که برنامه‌های حفاظت در این محدوده ادامه خواهد داشت. خوشبختانه همواره این توجهات مثبت را نسبت به محیط زیست شاهد هستیم؛ بنابراین با قطعیت اعلام می‌کنم که جمعیت یوزها در جنوب شاهرود درخور‌توجه است و دلیل آن هم امنیت زیستگاه و افزایش طعمه است.

 محیط‌بانان منطقه شما با چه کمبودهایی در‌حال‌حاضر مواجه هستند؟ چه کمک‌هایی می‌تواند به حفاظت مؤثرتر از منطقه بینجامد؟

کمبودهای زیادی در محیط زیست کل کشور مشهود است. در درجه اول باید تأکید کنم که با کمبود شدید نیرو مواجه هستیم که همین مسئله، گشت و کنترل‌های ما را با محدودیت جدی مواجه می‌کند. تجهیزات محیط‌بان‌ها از قبیل بیسیم سیار و دستی، خودرو، دوربین عکاسی و چشمی و تجهیزات انفرادی مانند دستبند، شوکر و اسپری کم و محدود است؛ چون این تجهیزات به‌مرور از کار افتاده و اسقاطی می‌شود. وسایل نقلیه و موتورسیکلت محیط‌بان‌ها حداقل باید از وسایل نقلیه متخلفان بهتر و سرآمدتر باشد؛ اگر وسیله نقلیه ما از متخلف توان کمتری داشته باشد، طبیعی است که در تعقیب و گریزها عقب خواهیم ماند. سازمان محیط زیست باید روی خرید خودروهای تویوتا و موتورسیکلت‌های 250 سی‌سی به بالا سرمایه‌گذاری کند و این تجهیزات باید در اختیار محیط‌بانان باشد.

کمک‌هایی مانند نیروهای قراردادی و حضور سربازان مؤثر هست؛ اما اگر مسئولان واقعا می‌خواهند که یوز را از ورطه انقراض نجات دهند، باید نگاه ویژه‌ای هم به زیستگاه‌ها و مناطق یوزخیز داشته باشند. در‌حال‌حاضر ما نیازمند امکانات موتوری، تجهیزات و افزایش نیرو هستیم و این موارد است که می‌تواند امنیت را به زیستگاه‌های یوز برگرداند.

 انتظار شما در این برهه از معاونت محیط طبیعی سازمان محیط زیست چیست؟

انتظار شخص من به‌عنوان رئیس یک اداره محیط زیست شهرستان از معاونت محیط طبیعی این است که نگاه ویژه‌ای به مناطق و زیستگاه‌های یوزخیز که تنها و تنها امید کشور برای نجات یوز هستند، داشته باشند. ما خواستار کمک ویژه اعم از اختصاص امکانات، تجهیزات و نیروهای بیشتر برای حفاظت یوز آسیایی هستیم؛ چون این امکانات و صرف بودجه است که می‌تواند در این برهه ناجی گونه‌های در خطر انقراضی مانند یوز باشد.

 ارزیابی شما از برنامه‌های حفاظت از یوز آسیایی چیست؟ آیا با این روند می‌توان به امید یوزها امیدوار بود؟

ارزیابی شخص من این است که برنامه‌های حفاظت از یوز آسیایی ناامیدکننده است. با این روند مطمئن باشید که انقراض یوزها حتمی است. اگر مسئولان واقعا می‌خواهند که یوز آسیایی منقرض نشود، باید مجموعه‌ای از کارها را انجام دهند.

 چه کارهایی مدنظرتان است؟

اول از همه ایجاد مدیریت واحد از زیستگاه‌های هم‌جوار در یک استان به‌عنوان مثال در استان سمنان در محدوده استحفاظی سه اداره محیط زیست هم‌مرز و چسبیده به هم (پارک ملی توران، شهرستان میامی و شهرستان شاهرود پناهگاه حیات وحش خوش‌ییلاق) یوز وجود دارد. متأسفانه هماهنگی میان این سه منطقه وجود ندارد و هر اداره یک روش و راه برای خود طی می‌کند. این اختلافات حفاظتی نابودکننده زیستگاه‌هاست.

در یک منطقه حفاظت‌شده، طعمه یوز خیلی کم و ضعیف است که متأسفانه در نتیجه آن نه‌تنها نابودی طعمه بلکه از‌دست‌رفتن یوز اتفاق خواهد افتاد؛ در یک منطقه دیگر مثل شاهرود برعکس بیشتر حفاظت می‌شود و افزایش طعمه هست. تلاش زیادی کرده‌ایم که این نتیجه حاصل شده؛ چنان‌که الان حیات وحش در آرامش با انسان همزیستی دارد؛ اما در گذشته این‌گونه نبود؛ بنابراین تفاوت‌های حفاظتی بین دو منطقه می‌تواند حیات یوز را به‌راحتی در معرض مخاطره قرار دهد.

دوم اینکه ردیف بودجه جداگانه‌ای باید برای حفاظت در زیستگاه‌های پویای یوز تعریف شود. اگر هدف این است که یوز نابود نشود، سازمان محیط زیست باید به دنبال ردیف بودجه مختص زیستگاه‌های یوز باشد.

سوم استخدام نیروی محیط‌بان آن هم به شکل فوق‌العاده باید در دستور کار قرار گیرد.

 آیا استخدامی‌های جدید به نیروها اضافه شده‌اند؟

تأکید می‌کنم که این مهم نباید از طریق لزوما آزمون باشد؛ چون متأسفانه محیط‌بان‌هایی که از طریق آزمون وارد عرصه می‌شوند، 80 الی 90 درصد بسیار ضعیف و فاقد عملکرد و کارایی لازم هستند. باید فراخوان داده شود و از سوی نیروهای باتجربه اعم از کارشناس و رئیس اداره و به‌ویژه محیط‌بان‌های باتجربه از بین این افراد فراخوانده‌شده، نیروهای دیپلم، حتی زیردیپلم و فوق دیپلم و ترجیحا هم افراد روستایی انتخاب شوند و در مناطق و زیستگاه‌های مهم یوز آموزش داده شوند. بعد از برگزاری دوره‌های آموزشی از بین این افراد که ریزش کرده‌اند، تعداد مورد نیاز نیرو استخدام شود؛ چون متأسفانه الان بیشتر مناطق به دلیل ناکارآمدی نیروها و ضعف عملکردی مورد تهاجم شکارچیان غیرمجاز قرار گرفته‌اند.

 به نظرتان بودجه برای یوز باید صرف چه کارهایی شود؟

تأمین بودجه برای خرید علوفه بسیار زیاد به‌ویژه در زیستگاه‌هایی که به‌شدت تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته‌اند، تأمین آب و تأمین بهترین وسایل نقلیه موتوری درجه یک الان اولویت است. هر پاسگاه باید یک خودروی تویوتا و به تعداد محیط‌بان، یک دستگاه موتورسیکلت داشته باشد. دوربین عکاسی و چشمی مناسب هم مورد نیاز هستند.

من باور دارم که این کارها را سازمان محیط زیست باید انجام دهد؛ در غیر‌این‌صورت کارهایی مانند حتی فنس‌کشی کنار جاده هم فایده‌ای ندارد، یوز از جای دیگری می‌رود. سازمان محیط زیست باید برای مدیریت یکپارچه زیستگاه‌های یوز تصمیم بگیرد. اگر این تصمیم الان گرفته نشود، در سال‌های آینده یوزها به طور قطع منقرض خواهند شد. اگر هم کسی الان جرئت پذیرفتن این مسئولیت‌ها را ندارد، من حاضر به دادن تعهد محضری هستم که مسئولیت زیستگاه‌های یوزخیز را در اختیار بگیرم و اگر نتوانستم مدیریت کنم، من را اخراج کنند. ما خواهان عمل هستیم و همچنان امیدوار که سازمان محیط زیست بالاخره یک تصمیم جدی برای یوز بگیرد.