شرایط تحقق امر به معروف

محمود حبیبی

در پی حادثه غم‌انگیز برای هم‌وطن عزیزمان خانم مهسا امینی نگاه‌ها و حساسیت‌ها نسبت به بحث امر به معروف و نهی از منکر و جایگاه این فریضه دینی بیشتر شده است. در بررسی و تحلیل این رخداد تأسف‌برانگیز با دو مصلحت مواجهیم:

الف: بد‌حجابی یک منکر اجتماعی است و خداوند در آیات متعددی در قرآن مانند آیه 31 سوره نور و آیه 59 سوره احزاب بر ضرورت رعایت حجاب اسلامی تأکید کرده است.

ب: امر به معروف و نهی از منکر یک فریضه شرعی و جزء آموزه‌های دینی است. همچنان که آیات متعددی از قرآن کریم مبین این امر است:

1: آیه 110 سوره آل عمران: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ».

شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند؛ چه اینکه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.

2: آیه 104 سوره آل عمران: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند، و آنها همان رستگاران‌اند.

3: آیه 41 سوره حج: «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَر».

همان کسانی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

4: آیه71 سوره توبه: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ».

مردان و زنان باایمان، ولیّ و یار و یاور یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می‌کنند؛ نماز را برپا می‌دارند؛ و زکات را می‌پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند؛ به‌زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرارمی‌دهد؛ خداوند توانا و حکیم است.

5: آیه 165 سوره اعراف: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ».

اما هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، لحظه عذاب فرا‌رسید؛ و نهی‌کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم؛ و کسانی را که ستم کردند، به خاطر نافرمانی‌شان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم. در بررسی و تحلیل رعایت این دو مصلحت باید توجه داشت دین اسلام بر پایه «رحمانیت» و «عقلانیت» استوار است و اقدامات حاکمان در حکمرانی باید بر مدار طمأنینه، رأفت و مهربانی بوده و شیوه برخورد با مردم باید براساس «حق‌ها و آزادی‌های بشری» و با رعایت «کرامت و شرافت انسانی» باشد. نکته تأمل‌برانگیز، شرایط تحقق امر به معروف و نهی از منکر بر‌اساس آموزه‌های دینی است. سؤال اصلی این است که بر‌اساس احکام شریعت اسلام ضابطه دقیق شناخت «معروف» و «منکر» چه چیزی است؟ ابن فارس در کتاب مشهور معجم مقاییس لغت دو معنا برای معروف که از ریشه «عرف» می‌باشد بیان کرده است: یکی از آنها سکون و طمأنینه است؛ یعنی اینکه نفس انسان به واسطه آن معروف تسکین و آرامش پیدا می‌کند؛ برای مثال خداوند در آیه 6 سوره محمد (ص) می‌فرماید: «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ» یعنی آنها را وارد بهشت کردیم که سکون نفس و آرامش پیدا کنند. نقطه مقابل معروف، منکر است که خلاف معرفت بوده و از ریشه «نکر» می‌باشد و به معنای این است که نفس انسان در برابر امری سکون و آرامش پیدا نمی‌کند. بر این اساس معروف به معنای امر‌کردن دیگران به رعایت واجب شرعی نیست؛ بلکه چیزی است که در جامعه، نفس‌ها به سوی آن انس می‌گیرند و با آن تسکین می‌یابند. با این توصیف، در یک حکمرانی شایسته و منطبق با احکام شریعت اسلام امر به یک واجب شرعی ملازمه‌ای با معروف‌بودن آن ندارد؛ بلکه آن چیزی معروف است که عمل به آن نویدبخش سکون و آرامش برای اشخاص باشد، نه اینکه موجبات رعب و وحشت را در جامعه فراهم کند. با توجه به آنچه گفته شد، به تحلیل و بررسی شرایط تحقق امر به معروف و نهی از منکر در آیات الهی و روایات معتبر می‌پردازیم:

1. آیات

الف: آیه 125 سوره النحل: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ».

با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است. در تفسیر این آیه شریفه باید به چند نکته توجه داشت: 

بِالْحِکْمَةِ یعنی اینکه دعوت به امر به معروف و نهی از منکر باید با قید «حکمت» و بر «مدار عقلانیت» باشد.

وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ یعنی دعوت به امر به معروف و نهی از منکر باید همراه با «موعظه حسنه» و «اخلاق نیکو» باشد.

وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ یعنی اینکه شیوه بحث و گفت‌وگو برای هدایت باید «احسن» به بهترین روش و بر‌اساس مقتضیات زمان و مکان باشد.

ب: آیه 199 سوره اعراف: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ».

با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی‌ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان و با آنان ستیزه مکن.

 «خُذِ الْعَفْوَ» یعنی اینکه آمر به معروف و ناهی از منکر باید بهترین شیوه را برای به نتیجه رساندن امر به معروف و نهی از منکر برگزیده تا مثمرثمر واقع شود و زمینه اصلاح فردی و اجتماعی اشخاص را فراهم کند.

 «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ»، یعنی اینکه تنها با شناخت معروف‌ها و منکرها می‌توان مردم را به معروف و منکر امر کرد.

 «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» یعنی اینکه چنانچه آمر به معروف و ناهی از منکر بر‌اساس قرائن و شواهد به این نتیجه رسید که دعوت اشخاص به معروف یا دورکردن آنها از منکر تأثیر کافی را ندارد باید از انجام آن امر دوری کند.

2: روایات

 در روایت مسعدة بن صدقه امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر فقط بر کسانى واجب است که خود عالم به معروف از منکر باشند؛ یعنی اینکه حدود و ثغور «معروف» را از «منکر» بشناسند و نه کسانی که خود نیازمند هدایت هستند (وسایل الشیعه جلد 11، ص 200).

 «قال رسول‌ الله (ص) ان هذا الدین متین فأوغلوا فیه برفق و لا تکرهوا عباده الله الی عباد الله...»: پیامبر (ص) فرمودند: این دین متین است، پس با نرمی در این دین وارد شوید و عبادات خدا را در نظر بندگان حق تعالی کریه و ناخوشایند جلوه ندهید.

• فأوغلوا فیه برفق: یعنی اینکه در دعوت به دین و رعایت امر به معروف و نهی از منکر با متانت، نرمی و خوشرویی برخورد کنید.

• لا تکرهو عباده الله الی عباد الله: یعنی اینکه در دعوت مردم به «معروف» و باز نگه‌داشتن آنها از «منکر» به گونه‌ای عمل نکنیم که مردم از دین خدا روی‌گردان شوند.

به‌عنوان نتیجه بحث می‌توان گفت: نگاه ما در موضوع امر به معروف و نهی از منکر باید منطبق با تفسیر درست از آیات قرآن و روایات معتبر باشد و این امر نیازمند فرهنگ‌سازی در جامعه بر‌اساس احکام شریعت اسلام است؛ بنابراین ضروری است با بازبینی و اصلاح روش‌های نادرست در طرح ارتقای امنیت اخلاقی با تکیه بر آموزه‌های دینی که متکی بر «خیر عمومی» است، عمل کرده و پایبند به کرامت انسانی مطابق آیه 70 سوره اسراء باشیم تا از وقوع حوادث تلخی مانند حادثه اخیر جلوگیری کرد.

* نایب‌رئیس اسکودا و عضو هیئت‌مدیره کانون وکلای مرکز