دود «هور» در چشم خوزستان

سامان موحدی‌راد: هورالعظیم بار دیگر آتش گرفته و دودش شش شهرستان استان خوزستان را فرا‌گرفته است. این اولین‌بار نیست که حیات هورالعظیم در ایران تهدید می‌شود. این تالاب مهم و بزرگ مشترک میان ایران و عراق در سال‌های اخیر به دلیل اکتشافات نفت، خشک‌سالی، تأمین‌نشدن حقابه و همچنین آتش‌سوزی در سال‌های اخیر بارها در وضعیت بحرانی قرار گرفته است. اگر با وضعیت کنونی دسترسی به اینترنت بتوانید در گوگل عبارت «هورالعظیم» را سرچ کنید و مدت‌زمان جست‌وجو را به یک سال اخیر محدود کنید، می‌بینید که در فروردین، خرداد، مرداد و شهریور امسال هم اتفاقات ناخوشایندی در هورالعظیم رخ داده است. در جدیدترین اتفاق هم بخش مهمی از هورالعظیم واقع در عراق آتش گرفته و حالا دود عظیم این آتش‌سوزی به ایران رسیده و زندگی در شش شهرستان خوزستان را سخت کرده است.

آتش‌سوزی گسترده و بدون تخمین

آتش‌سوزی در هورالعظیم چند روزی است که آغاز شده است. با این حال هنوز تخمین دقیقی از گستردگی آن وجود ندارد. علت آن هم در اختلال اینترنت کشور است که دسترسی به داده‌های ماهواره‌ای را محدود کرده و حالا دود این اختلال اینترنت به چشم محیط زیست ایران هم رفته است. این خبر را محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان اعلام کرده و گفته که به دلیل ادامه آتش‌سوزی در تالاب هورالعظیم امکان اندازه‌گیری آلودگی ناشی از این حریق وجود ندارد. او در ادامه هم گفت که عمدتا این آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم رخ داده؛ اما با توجه به اینکه پایش‌ها از طریق ماهواره انجام می‌شود، به دلیل اختلال در اینترنت و سختی دسترسی به ماهواره‌ها فعلا نتوانسته‌ایم مساحت دچار حریق را اندازه‌گیری کنیم. محمدجواد اشرفی با اشاره به انتشار دود غلیظ در برخی شهرستان‌های خوزستان، اظهار کرد: این آلودگی ناشی از آتش‌سوزی نیزارهای تالاب هورالعظیم است که عمدتا در بخش عراقی تالاب رخ می‌دهد. در‌حال‌حاضر دود این حریق، شهرهای غربی خوزستان از‌ جمله اهواز، حمیدیه، دشت آزادگان و بخش‌هایی از خرمشهر را در بر گرفته و تا شادگان امتداد پیدا کرده است. او افزود: عمدتا این آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم رخ داده؛ اما با توجه به اینکه پایش‌ها از طریق ماهواره انجام می‌شود، به دلیل اختلال در اینترنت و سختی دسترسی به ماهواره‌ها فعلا نتوانسته‌ایم مساحت دچار حریق را اندازه‌گیری کنیم. مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان درخصوص میزان آلودگی ناشی از این حریق در شهرهای مختلف خوزستان تصریح کرد: معمولا دستگاه‌های سنجش آلودگی هوای ما، این دود را اندازه‌گیری نمی‌کنند؛ دستگاه‌های موجود عمدتا ذرات با اندازه ۱۰ و ۲.۵ میکرون و در برخی شهرها آلایندگی‌های گازی را اندازه‌گیری می‌کنند؛ اما واقعیت این است که اکنون دود غلیظی در برخی شهرهای خوزستان وجود دارد و می‌تواند برای افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و تنفسی آزاردهنده باشد. اشرفی افزود: توصیه می‌شود گروه‌های پرخطر از حضور در محیط‌های عمومی و آزاد بپرهیزند و حتما از ماسک استفاده کنند. او با بیان اینکه مهار حریق در بخش عراقی تالاب از وظایف کشور عراق است، گفت: پیگیری‌های متعددی برای مهار این حریق از طریق وزارت کشور، رئیس ستاد مدیریت بحران و وزارت امور خارجه داشته‌ایم تا در صورت وقوع آتش‌سوزی نسبت به مهار آن اقدام شود؛ اما با توجه به اینکه حریق در بخش عراقی است، نمی‌توانیم اقدام اجرائی خاصی کنیم. از دولت عراق خواسته‌ایم مجوزی صادر کنند تا در مواقع لزوم در این زمینه اقدام کنیم؛ اما تاکنون عراق همکاری نکرده و پاسخی در این زمینه دریافت نکرده‌ایم. اشرفی بیان کرد: از طرف دیگر با توجه به اینکه آتش‌سوزی‌ها به صورت موردی رخ می‌دهند، باید در خوزستان هواپیمای آب‌پاش داشته باشیم تا در صورت وقوع حریق، سریع برای مهار آتش اقدام کنیم؛ زیرا ساختار تالاب به گونه‌ای است که خاصیت آتش‌سوزی آن بالاست و اگر دیر بجنبیم، گستره حریق بسیار زیاد می‌شود. مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفت: هرچند درخواست کرده‌ایم هواپیمای آب‌پاش در خوزستان مستقر شود؛ اما فعلا امکان استقرار این هواپیمای آب‌پاش در خوزستان وجود ندارد. او درباره وضعیت روند این آلودگی‌ها، تصریح کرد: با توجه به خشک‌سالی بخش عراقی تالاب هورالعظیم و خودسوزی مکرر هور در این بخش، باید عراق در اطفای حریق همکاری کند یا منتظر بارندگی باشیم.

وضعیت بحرانی هورالعظیم

آتش‌سوزی تنها بلایی نیست که به جان هورالعظیم افتاده است. اکتشاف نفت و ساخت‌وسازهای مرتبط با آن هم یکی از دلایل دیگری است که حیات هورالعظیم را دستخوش تغییر کرده است. گزارش فعالان محیط زیست بومی می‌گوید که این تالاب در بخش جنوبی‌اش کاملا خشک شده و این خشکی از سال 1393 آغاز شده است. در این بخش‌ها عمدتا نیزارهایی بر بستر خشکی دیده می‌شود و تنها در چند بخش کوچک با تجمع محدود آب و گسترده پرندگان مواجه هستیم. این وضعیت در حالی است که آب‌گیری تنها مختص به بخش‌هایی از تالاب بوده و همه تالاب را شامل نشده. بهترین سال‌ها برای آب‌گیری هورالعظیم سال‌های 94 و 95 بود که آب‌گیری در این دو سال هم در برابر تخریب‌هایی که در این 10 سال انجام شده، چیز قابل دفاعی نیست. عملیات اکتشاف نفت در این تالاب موجب ساخت‌وسازهای گسترده شده و نگاهی به نقشه‌های هوایی و مقایسه عکس‌های سال 1393 با 1401 نشان می‌دهد که جاده‌های خاکی و آسفالت زیادی روی تالاب ساخته شده و اکوسیستم آن را از بین برده است. این جاده‌ها برای دسترسی به چاه‌های نفت احداث شده و هنوز هم در حال توسعه است. در این هفت سال غیر از بحث آب‌گیری که اتفاق افتاد و مقداری وضعیت را بهتر کرد، اتفاق مثبتی رخ نداده است. همچنین بخش‌های جنوبی تالاب پساب مزارع کشاورزی و نیشکر را دریافت می‌کند؛ یعنی حوضچه 4 با پساب مزارع کشاورزی و حوضچه 5 با پساب مزارع نیشکر که آلوده به انواع سموم و کودهای شیمیایی است، آب‌گیری می‌شود که ناگفته پیداست چه وضعیتی را برای تالاب رقم می‌زند. برای اینکه کمی از وضعیت تالاب آگاهی بهتری داشته باشید، باید بدانید که از زمان حضور شرکت نفت در تالاب فرایند خشک‌شدن آن آغاز شد و تالاب به 5 حوضچه تقسیم شد. حوضچه شماره 1 و 2 که در قسمت شمالی تالاب هستند، حوضچه شماره 3 در قسمت میانی است و بخش‌هایی از آن به جنوب تالاب هم می‌رسد. حوضچه‌های شماره 4 و 5 هم در قسمت جنوبی هستند. این حوضچه‌ها مرزشان با جاده‌های دسترسی که شرکت نفت در آنها کشیده، تعیین می‌شود. با تبدیل‌کردن تالاب به 5 حوضچه در عمل یکپارچگی اکوسیستم از بین رفته و زیست‌بوم تخریب شده؛ در نتیجه جریان طبیعی آب هم از بین رفته است. آنچه در این هفت سال رخ داده، تخریب ملموس اکوسیستم بوده و دلیل عمده آن هم جاده‌هاست و در‌عین‌حال بعضی وقت‌ها هم لوله‌های نفت نشت می‌کنند و به این واسطه تعداد زیادی ماهی و پرنده به دلیل آلودگی محیط از دست می‌روند.

کرخه منبع تغذیه  تالاب

منبع اصلی تغذیه تالاب هورالعظیم، رودخانه کرخه است. درست است که تنها یک‌سوم تالاب هورالعظیم در ایران و دو‌سوم در عراق است، اما رودخانه کرخه چه در بخش ایرانی و چه در بخش عراقی منبع اصلی آب تالاب است. کرخه وقتی به تالاب می‌رسد، به یک شاخه اصلی و تعداد زیادی شاخه‌های فرعی تقسیم می‌شود. شاخه اصلی که به اسم کرخه شناخته می‌شود و شاخه‌های فرعی اسامی مختلفی دارند و به تالاب می‌ریزند. البته در سال‌های اخیر قسمت جنوبی تالاب یعنی حوضچه شماره 4 و 5 به وسیله پساب مزارع کشاورزی و نیشکر تا حدودی با عمق کم پر شده‌اند. در گذشته کرخه تنها منبع آب شیرینی بود که تالاب را پر می‌کرد؛ اما الان خود رودخانه کرخه هم مخلوطی از آب آلوده به فاضلاب و پساب است. ورودی کرخه به هورالعظیم خیلی کم شده و بعضی از انشعابات در فصل تابستان کاملا خشک می‌شوند و همان آب‌باریکه کرخه می‌ماند که آن هم در تابستان برای مدتی خشک می‌شود که منجر به بروز فاجعه می‌شود.

خواب‌های  سیاه  دیگر  برای  هورالعظیم

اوایل شهریور امسال بود که فعالان محیط زیست خوزستانی از تلاش شرکت نفت برای حفر 20 چاه نفت جدید در این تالاب خبر دادند. گویا شرکت نفت قصد دارد در بخش شمالی هورالعظیم که حالا تنها بخش سالم و زنده این تالاب است، 20 حلقه چاه جدید حفر کند تا روزانه 30 هزار بشکه نفت استخراج کند. این تصمیم را باید احتمالا آخرین تیر به حیات هورالعظیم دانست. ناصر عبیات، یک فعال محیط‌زیستی خوزستانی است که درباره این اقدام شرکت ملی نفت در صفحه اینستاگرامش اطلاع‌رسانی می‌کند. او در این زمینه نوشته بود: «سناریوی چند سال پیش هورالعظیم به بهانه استخراج مشترک نفت با کشور عراق باعث خشک‌شدن قسمت وسیعی از تالاب شد و حالا شاهد مجوز پروژه سهراب در منطقه حفاظت‌شده هورالعظیم هستیم». این اقدامات ممکن است به‌زودی بخش‌های خشک تالاب را گسترش دهد و گستردگی خشکی هم مخاطرات زیادی را برای منطقه به همراه دارد. برای نمونه در پژوهشی که در سال ۱۳۹۴ با هدف بررسی مخاطرات محیط‌زیستی خشک‌شدن مخازن چهارم و پنجم تالاب هورالعظیم به منظور توسعه میدان نفتی آزادگان انجام شده، به‌صراحت بیان شده است که در نتیجه این کار ایجاد کانون گرد و غبار و نشت لوله‌های انتقال نفت به‌عنوان مهم‌ترین مخاطره‌ها شناسایی شدند. آزادگان از میدان‌های نفتی مستقر در تالاب هورالعظیم است. مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۷۶ در محدوده‌ای به وسعت ۲۰ در ۷۵ کیلومتر موفق به کشف میدان آزادگان شد. میدان آزادگان از شمال در مجاورت میدان مجنون عراق قرار دارد. گره‌خوردن موقعیت جغرافیایی این میدان با تالاب هورالعظیم زیست‌بوم جانوری این تالاب را تحت‌الشعاع قرار داده است. عبور جاده‌های دسترسی به تأسیسات، دکل‌های حفاری و عبور خطوط انتقال نفت در این میدان این زیستگاه را دستخوش تغییراتی کرده که هیچ‌گاه سازمان حفاظت محیط زیست قدرت مقابله یا دریافت جبران خسارت از وزارت نفت را نداشته است و مردم خوزستان هستند که با مشکلات محیط‌زیستی ایجاد‌شده دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.