آشیان جهانی

فرشاد قوشچی-استادیار دانشگاه و روزنامه‌نگار: آشیان و زیستگاه کنونی ما، آشیانی است دچار تحولات پرشتاب که پیش‌برندگی تاریخ وجه برجسته آن است. دوران ما، عصر کاهش فاصله‌ها و فشردگی زمان، مکان و فضاست. آنچه در ابتدای قرن بیستم میلادی آشیان بوم‌شناختی انسان را با مفهوم فشردگی زمان و مکان مواجه کرد، پیشرفت‌های تکنولوژیکی نظیر توسعه وسایل نقلیه‌ای مانند هواپیما و قطار و وسایل ارتباط جمعی مانند تلفن، تلگراف، رادیو و تلویزیون بود.

این پیشرفت‌ها، آشیان ما را طبق اظهار «جان دیویی» مستلزم ظهور «جهان جدیدی» دانست که در آن به آهستگی محدوده‌های آشیان‌های بومی و محلی از بین می‌رود. در دهه 1960 میلادی «مک لوهان» موضوع دهکده جهانی را طرح کرد که دهکده‌ای بر پایه فناوری است. او معتقد بود: «محیط الکترونیکی عصر حاضر فضای قدیمی تصویری که سال‌هاست به آن خو گرفته‌ایم را نامطبوع و بدون ارزش خواهد ساخت. در دنیای الکترونیک حوادث، اشیا و موجودات در یکدیگر فرومی‌روند، با یکدیگر رابطه پیدا می‌کنند، جدایی‌ها از بین می‌رود، تمایزات فراموش می‌‌شود، شباهت‌ها خودنمایی می‌کند و بدین‌ترتیب محیط جدید به‌ وجود می‌آید. محیطی که می‌توان آن را یک دهکده جهانی نام‌گذاری کرد. اطلاعاتی که انسان‌ها نیاز خواهند داشت، از چهار گوشه جهان و با سرعت فراوان در اختیارشان قرار خواهد گرفت. جهان بزرگ، روزبه‌روز کوچک‌تر می‌شود و انسان‌ها چه بخواهند و چه نخواهند، گویی در یک قبیله جهانی یا دهکده جهانی زندگی می‌کنند». کوچک‌شدن آشیان انسان که در یک فرایند تدریجی و طولانی اتفاق افتاده، همیشه تابعی از افزایش توانایی او در غلبه بر طبیعت و حاکم‌شدن بر آن بوده است. این فرایند تدریجی با نخستین فعالیت‌های پراکنده انسان در آشیان‌های بوم‌شناختی مختلف برای به سلطه درآوردن طبیعت و حل دشواری‌های زیست‌ اجتماعی او شروع شده و با دستیابی بشر به تکنولوژی و ورود او به عصر الکترونیک روند رو به شتابی گرفته؛ به‌طوری‌که در هر گام، موجب کوچک‌ترشدن جهان شده است. جهانی‌شدن آشیان‌های انسانی عبارت از مراحل فشردگی فزاینده زمان و فضاست که به‌ واسطه آن مردم دنیا به صورتی نسبتا آگاهانه در آشیانی واحد ادغام می‌شوند. مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی، نابودی فاصله‌ها را از خصوصیات وضعیت فعلی انسان می‌داند. از نظر او تمام فاصله‌ها در زمان و مکان در حال کم‌شدن بوده و انسان قادر است در یک شب به مکان‌هایی برسد که پیش از آن ماه‌ها طول می‌کشید. البته نگاه هایدگر به این مسئله با نگرانی همراه است؛ زیرا این نزدیکی یک دست و نابودی فاصله موجب پایین‌آمدن سطح تجربه بشر شده که در نهایت منجر به نوعی بی‌تفاوتی می‌شود.

البته از سویی دیگر شاید این کاهش فاصله در روند ساخت آشیانی واحد دارای اثرات مثبتی نیز باشد؛ از‌جمله اینکه نوعی «هم‌جواری اجباری» را درپی دارد. «در حقیقت، هم‌جواری می‌تواند به این معنا باشد که نابرابری‌های جهانی، مرئی‌تر می‌شوند، خطرها و تهدیدهای همگانی و از همه مشخص‌تر تمام خطرهایی که محیط زیست ما را تهدید می‌کند، برجسته‌تر شده و بنابراین برنامه‌ای برای اداره جهان و منافع مشترک ما به‌ وجود می‌آید». در این آشیان جهانی در حال ساخت و تکامل، یک رابطه دوجانبه بین آشیان جهانی و آشیان‌های متعدد محلی و بومی برقرار است؛ به‌طوری‌که هر دو بر هم اثر می‌گذارند و درواقع شهروند جهانی باید بتواند تعدد فرهنگ‌ها را بپذیرد و در مواجهه با آنها وارد گفت‌وگویی خلاقانه شود. بخش بزرگی از هویت آشیان جهانی در شبکه‌های مجازی معنا می‌یابد. اکنون آشیان جهانی با گذر از عصر الکترونیک و ورود به عصر اینترنت، تبدیل به آشیان مجازی شده است. آشیان مجازی با خصوصیاتی مانند بی‌مکانی و فرازمانی، قابل دسترس‌بودن اطلاعات به‌طور هم‌زمان و تکثر، از آشیان واقعی تا حدود زیادی جدا می‌شود. هویت انسان در آشیان مجازی، هویتی دیجیتالی است. دیگر سرزمین، زبان، نژاد و فرهنگ هویت افراد را تعیین نمی‌کنند، بلکه در آشیان مجازی منافعی که موجب هم‌جواری انسان‌ها می‌شود، هویت آنها را تعیین می‌کند.

اکنون همه ما در آشیانی واحد زندگی می‌کنیم، ضمن آنکه خُرده‌آشیان‌های خود را نیز حفظ کرده‌ایم. موبایل هر شخصی، آشیان جهانی اوست که به صورت مجازی آشیان فردی‌اش را دربر گرفته است. در هر لحظه می‌توان توسط یک موبایل تمام اتفاقات آشیان جهانی را به صورت صوتی و تصویری و نوشتاری رصد کرد. انگار امروزه یک انسان در آن واحد در تمام این آشیان بزرگ حضور دارد؛ حضوری مجازی که انعکاسی از حضور واقعی اوست؛ زیرا همه احساسات، شادی، غم، اضطراب، ترس و لذت از طریق همین گوشی هوشمند در لحظه منتقل می‌شود و انسان به آن واکنش نشان می‌دهد.