عاقلان نقطه پرگار وجودند

سیدعلیرضا قهاری*

 از آقای دکتر ایرج اعتصام سخن‌گفتن، به همان اندازه سهل و ممتنع است که زلال آب چشمه‌ها را بیان‌کردن. سخن‌گفتن درباره تساهل، مدارا، صلح‌ و دوستی، مثبت و سالم‌اندیشی در زمانه‌ای که کمیاب است. در سال 1339، دکتر اعتصام به هیئت علمی دانشگاه تهران پیوست تا طرحی را برای تأسیس دوره شهرسازی ارائه کند. این طرح سنگ بنیاد آموزش و پژوهش نوین شهرسازی ایران شد. در دوره‌ای که شهرهای ایران به سرعت در حال رشد بودند و لزوم پژوهش مدون و شهرسازی سنجیده بیش از پیش احساس می‌شد، شروع دوره شهرسازی در دانشگاه تهران با دو گرایش برنامه‌ریزی و طراحی شهری بسیار مغتنم بود. در سال‌های 1347-1348 تحولات بنیادی دانشگاه تهران و متعاقبا آموزش معماری و شهرسازی (که خود دانشی جوان و رو به رشد به حساب می‌آمد) را می‌توان دوره گذار از مرحله آموزش به عنوان یک اندیشه شبه‌مدرنیته و وارداتی به مرحله درک ضرورت تحول در آموزش «دوران پسامدرن» دانست. پیشگامان و پیشروان این تحولات نظیر دکتر ایرج اعتصام توانستند همپای دگردیسی در جامعه، گام‌های اساسی برای تبدیل مفاهیم کم‌رنگ و گنگ آموزش آکادمیک به جریان مترقی بردارند و با ترسیم خطوط نو به معادلات معمول در برنامه‌ریزی جاری آموزشی پایان دهند. آشنایی من با شخصیت بارز دکتر اعتصام در همین سال‌ها (در کسوت دانشجوی معماری و شهرسازی) سرنوشت‌ساز و مفید بود و سال‌ها بعد از آن نیز ادامه یافت. اندیشه جست‌وجوگر و پیشتازنده‌ دکتر اعتصام که پس از گذشت چند دهه همچنان از مباحث گوناگون معماری و شهرسازی تحول‌گرا و نوآور بود، الگوی مناسبی برای دانشجویان و دستیاران ایشان به حساب می‌آمد. دکتر اعتصام به جریان فکری نوآوری تعلق داشت که با نقد معماری و شهرسازی صدساله اخیر کشور بر این باور است که با درس‌گرفتن از معماری و شهرسازی گذشته (قبل از ورود نوآوری دهه‌های پیشین قاجار و پهلوی) می‌توان به نوآورترین آثار معماری و شهرسازی امروز ایران دست یافت. دکتر اعتصام علاوه بر آموزش، سابقه طولانی در همکاری با مهندسان مشاور و انجام پروژه‌های مشترک بین‌المللی را در کارنامه حرفه‌ای خود دارد. اشتغال در عالی‌ترین سطح یک مقام دولتی، موجب شد که در مورد مسائل معماری و شهرسازی کشور صاحب‌نظر بوده و احاطه کافی داشته باشد و از این دانش و تجربیات عملی و اجرائی برای آموزش به دانشجویان معماری و شهرسازی بهره ببرد. به علاوه ارتباط دکتر اعتصام با خارج از کشور و سفرهای متناوب برای تدریس و اشتغال به حرفه در کشورهای دیگر به غنای این فرایند می‌افزود. تدریس در دانشگاه‌های خارج و ارتباط علمی-فرهنگی با مراکز صاحب‌نام جهان، از دکتر اعتصام یک چهره بین‌المللی در حوزه معماری و شهرسازی ترسیم کرد که مشابه آن بین پیشگامان آن دوران کمتر دیده می‌شد. شخصیت دکتر اعتصام دارای سه جنبه سازنده و تحسین‌برانگیز است؛ نخست بعد دانش و احاطه‌داشتن به علوم زمانه و دوم شخصیت فردی آرام و متین و سوم شخصیت اجتماعی دارای صمیمیت و دوستی و خیرخواهی برای دانشجو، جامعه، دانشگاه و حرفه معماری و شهرسازی. ارتباط دکتر اعتصام با مجامع فرهنگی‌-علمی بین‌المللی موجب شد که استادان عالی‌رتبه جهانی، مناسبات خوبی با مجامع ایرانی پیدا کنند و همکاری‌های ارزنده‌ای داشته باشند. سازماندهی و اداره منظم همایش‌ها، کیفیت بالای مقامات و تعاملات و به‌ویژه انرژی و پویایی دکتر اعتصام که سعی تمام داشت تا با ارتقای کیفیت برنامه‌ها به بار علمی-فرهنگی همایش‌ها بیفزاید، همواره قابل ستایش بود. در طول 60 سال از آغاز کار حرفه‌ای، کارنامه دکتر اعتصام سرشار از خدمات فنی، علمی و فرهنگی در ایران و سایر نقاط دنیاست. آنچه مایه الهام به‌ویژه برای من بود، ادامه خستگی‌ناپذیری این خدمات است؛ تدریس، تألیف و مشاوره در پروژه‌های اجرائی کشور. هیچ‌گاه کینه‌ای نسبت به کسی نداشت، حتی اگر انتقادی هم بود این انتقاد را بسیار روان و بدون تنگ‌نظری مطرح می‌کرد. همین روش باعث می‌شد مخاطب به صحبت‌هایش گوش جان بسپارد تا دریابد که این انتقاد فقط از موضع مصلحت است. از کسی خرده نمی‌گرفت. با آرامش زندگی می‌کرد و با همان شفافیت که در وجودش بود، با همه ارتباط برقرار می‌کرد. بسیار انعطاف‌پذیر بود و علی‌رغم مقام بالایی که در زمینه تدریس و مسئولیت داشت، همیشه متواضع بود. در عین حال هیچ‌وقت از مواضع خود عدول نمی‌کرد و مطالب را آن‌گونه بیان می‌کرد که مورد پذیرش قرار گیرد. درواقع بلندنظری همراه با فروتنی و گستراندن سفره دانش خود برای دیگران و اینکه همه حق حضور دارند و همه حق دانستن و پیشرفت دارند. داشتن چنین روحیه‌ای، باعث می‌شد همه جا با هر انسانی بتواند رابطه علمی، آموزشی و حرفه‌ای مناسبی برقرار کند. روحش شاد.

* رئیس هیئت‌مدیره انجمن مفاخر معماری ایران