نهادینه‌کردن فرهنگ گفت‌و‌گو

شرق: برنامه «شیوه» طبق روال قبل خود به صورت زنده و با اجرای عطاءالله بیگدلی تا مدتی دیگر پخش خود را از سر می‌گیرد. ایسنا با ذکر این خبر نوشت این برنامه که در ماه‌های اخیر با مدلی مناظره‌ای و چالشی درباره مبانی و نظریه‌های مرتبط با جامعه و حکومت روی آنتن شبکه چهار می‌رفت، برای مدتی پخش خود را متوقف کرد و حالا در این مدت با اعمال تغییراتی در اتاق فکر، پخش خود را از سر می‌گیرد.

«شیوه» در ابتدا هر شب و سپس شب‌های زوج روی آنتن رفت و توانست محل بحث بسیاری از مسائل بنیادین جامعه در وقایع اخیر شود. مباحثی که برخی از آنها برای اولین بار در تلویزیون مطرح می‌شد و نسبت به آنها تحلیل و نقد صورت می‌گرفت. حتی برخی از میهمانان این برنامه نیز پس از سال‌ها به تلویزیون آمدند و برنامه توانست در مدت زمان پخش دو‌ماهه خود محل کنش و واکنش چهره‌های فرهنگی و استادان دانشگاه باشد.

پیش‌تر در این برنامه مناظره‌های دو‌نفره بین افرادی همچون بیژن عبدالکریمی و شهریار زرشناس، محمد فاضلی و سعید حاجی‌ناصری، تقی آزاد‌ارمکی و ابراهیم فیاض، سعید شریعتی و جلیل محبی، شهاب طباطبایی و علی خضریان، احمد زیدآبادی و محمدصادق کوشکی، محمد قوچانی و قاسم روانبخش و تعداد دیگری از فعالان و چهره‌های سیاسی برگزار شد.

برنامه‌ تلویزیونی «شیوه» که بیشتر به بررسی موضوعات سیاسی و اجتماعی اختصاص داشت، در این مدت توانسته بود نگاه‌های مختلف را چه روی آنتن و چه از طریق تماشای ویدئوهای انتخابی منتشرشده در فضای مجازی، به سمت خود جلب کند.

فارغ از انتقادهای تندی که به شیوه صداوسیما درباره رویکرد مسئولان و برنامه‌های تلویزیونی آن به موضوعات سیاسی و اجتماعی وجود دارد، در‌ این ‌میان برنامه‌های خاصی نیز وجود دارند که تلاش کرده‌اند با موضعی بی‌طرفانه به نقد مسائل روز پرداخته و رضایت مخاطب را جلب کنند. برنامه «شیوه» یکی از این موارد است که از 19 شهریور هر شب از شبکه چهار تلویزیون پخش می‌شد. در این برنامه، میهمانانی از دو طیف سیاسی و همچنین جامعه‌شناسان منتقد وضع موجود دعوت می‌شوند تا به دلایل و انگیزه‌های اتفاقات رخ‌داده در یک ماه اخیر بپردازند. مجری این برنامه «عطاءالله بیگدلی» است که دکترای حقوق از دانشگاه امام صادق‌ دارد و در این چند برنامه نشان داده هم به موضوعات سیاسی و اجتماعی مسلط است و هم جانب انصاف را رعایت کرده است. بیگدلی در قسمت آخر این برنامه اشاره کرد که آغاز بازی‌های جام جهانی وقفه‌ای در پخش آن ایجاد خواهد کرد و به‌زودی ادامه «شیوه» از سر گرفته خواهد شد.

او مدتی قبل در گفت‌وگو با ایسنا اشاره کرد یکی از دلایلی که مخاطبان شیوه اجرا را می‌پسندند، این است که من مسئله‌ام بی‌طرفی یا طرفداری از جناح خاصی نیست. استقبال از این برنامه به این دلیل است که خیلی راحت دور هم می‌نشینیم و صحبت می‌کنیم. بنابراین بی‌طرفی مسئله نیست و اگر این دغدغه را داشته باشیم که مبادا بی‌طرفی را رعایت نکنیم، برنامه را خراب می‌کنیم. موضوع این است که سه کارشناس بدون حاشیه و در حالت عادی و راحت گفت‌وگو را دنبال می‌کنند و بنابراین اتفاق خوبی در برنامه می‌افتد. اگر هم نکته‌ای باشد، در قالب ابهام یا پرسش سعی می‌کنیم به آن بپردازیم.

این مجری تلویزیون در پاسخ به این پرسش که همواره نقدهایی به صداوسیما مبنی بر پرداختن به یک جناح فکری خاص وارد بوده است، اما به نظر می‌رسد در برنامه «شیوه» این دیدگاه متفاوت بوده و از طیف‌های مختلف برای گفت‌وگو بهره برده شده است، پاسخ داد: «این تغییر سیاست در صداوسیما خیلی خوب اما دیرهنگام است. به نظرم صداوسیما به‌ویژه در حوزه فکر و مباحث فکری خیلی زودتر از اینها باید سیاست درهای باز را انتخاب می‌کرد. تقریبا بدون هیچ چارچوبی و با در نظر گرفتن اینکه توهینی به کسی نشود و درباره مسلمات و شریعت مردم صحبت نشود، برنامه را شروع کردیم و چه خوب بود که صداوسیما با قراردادن این چارچوب‌ها خیلی زودتر این گفت‌وگوها را شروع کند. هنوز هم به نظر من سطح گفت‌وگوها پایین است».

مجری «شیوه» سپس در پاسخ به این پرسش که چه می‌شود برنامه‌ای در صداوسیما یکباره در شرایطی متفاوت از ساخت و تعداد بیننده قرار می‌گیرد و آیا این مسئله به جسارت سازندگان برنامه برمی‌گردد یا آزادی عملی که صداوسیما برای یک برنامه به صورت مقطعی قائل شده یا تحولی که قرار است در رسانه ملی دائمی باشد؟ گفت: «نخست اینکه تغییر سیاست و اصلاح سیاست‌ها و دوم اینکه به‌موقع‌بودن این اطلاحات می‌تواند در موفقیت یک برنامه بسیار مؤثر باشد. به نظرم «شیوه» این شانس را داشت که این دو ویژگی را با هم داشته باشد؛ یعنی هم مصادف شد با تغییر رویکرد و سیاستی که ما در صداوسیما داشتیم که خب کمی فضای صداوسیما از جهات فکری بازتر شود؛ دعوت از مخالفان و منتقدان و اینکه اصحاب اندیشه از طیف‌های مختلف حضور داشته باشند که این خود یک تغییر سیاست بود و از طرفی زمان این تغییرات مصادف شد با شرایط اجتماعی و میدانی و این دو عامل باعث شد «شیوه» دیده شود».

هرچند این برنامه در میانه راه به یک توقف پنج‌روزه دچار شد و تعدادی از قسمت‌های آن از آرشیو سایت «تلوبیون» حذف شده ‌است، در هر حال شاید خود میهمانان این برنامه نیز فکر نمی‌کردند روزی صداوسیما از آنها بخواهد یا خود آنها تمایل داشته باشند تا در یک برنامه زنده به مناظره با جریانی بپردازند که تقریبا همیشه در تلویزیون و رسانه‌های رسمی تریبون داشته‌اند.

نهادینه‌کردن فرهنگ گفت‌وگو بین نظرات مخالف

معصومه نصیری، کارشناس رسانه، در گفت‌وگو با «شرق» ساخت برنامه‌هایی از این دست در رسانه ملی را اثر‌گذار توصیف کرد و افزود: «‌اولین اتفاقی که در مورد برنامه «شیوه» و برنامه‌هایی از این دست وجود دارد و آن را شایان احترام می‌کند، بحث نهادینه‌کردن فرهنگ گفت‌وگو بین نظرات مخالف یا متضاد با هم است. بررسی نخبگانی و کارشناسی موضوعات فارغ از فضای هیجانی و فضای مبتنی بر پروپاگاندا و اتفاقات احساسی میدان، یعنی هر آنچه در خیابان اتفاق می‌افتد، از‌جمله نکاتی است که باید در ساخت این برنامه مدنظر قرار داد و به نظرم «شیوه» به این مهم دست 

پیدا کرده است».

او در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: «به نظرم جای ساخت برنامه‌هایی از این دست در حوزه سیاست‌گذاری رسانه خالی بوده و برنامه «شیوه» توانسته این خلأ را پر کند و اینکه یاد بدهد می‌توانید نظرات مخالف یکدیگر داشته باشید، اما در یک قاب و با استفاده از یک پتانسیل رسانه‌ای نظرات خودتان را مطرح کنید و این مخاطب است که در نهایت شما را فهم، قضاوت و تحلیل می‌کند».

نصیری تأکید کرد: نکته‌ای که ضرورت ساخت چنین برنامه‌هایی را در حوزه سیاست‌گذاری‌های رسانه‌ای پر‌رنگ می‌کند، این است که مخاطب را به این نقطه می‌رساند که راهی جز گفت‌وگو، مفاهمه و تضارب آرای متعدد برای یک برون‌داد معنادار برای ذهن مخاطب و اصلاح‌کننده فرایند‌های جامعه وجود ندارد.

او افزود: «تأکید بر گفت‌وگویی که در درونش اخلاق و انصاف، شاکله‌های مستند علمی و دقیق و دارای پایه را مطرح می‌کند از اساس و نیازهای ساخت چنین برنامه‌هایی است. گفت‌وگویی که جریان‌ساز و تحول‌آفرین باشد و می‌تواند گزاره‌های ذهنی درست را در ذهن مخاطب ایجاد کند و به فهم آن چیزی که در حال رخ‌دادن است 

کمک کند».

نصیری گفت: «در ماه‌های اخیر و اتفاقاتی که رخ داد، متوجه شدیم که چقدر مفاهمه و گفت‌وگو ملی جایش خالی بوده و اگر رسانه پیش از این به موضوع می‌پرداخت، شاید شکل بروز و ظهور رفتارهای اجتماعی ما متفاوت‌تر می‌شد. جای خالی نهاد رسانه و سیاست‌گذاری‌های دقیق رسانه و نهاد نخبگانی مثل دانشگاه در این فرایند و با تأکید بر گزاره گفت‌وگو و مفاهمه خالی بوده است که به هر حال برنامه «شیوه» در یک بزنگاه به این موضوع ورود کرد و امیدوارم ادامه پیدا کند و افرادی بدون سو‌گیری هیجانی را در برنامه بگنجاند و موضوعات را به شکل علمی مستند و دقیق مورد بررسی قرار بدهد تا فرهنگی که به آن اشاره کردم در جامعه نهادینه شود».

آگاهی‌بخشی از مهم‌ترین وظایف رسانه‌ها

جعفر گودرزی، منتقد، درباره ساخت برنامه‌هایی از این دست در تلویزیون به «شرق» گفت: «معتقدم هر برنامه‌ای در زمان خودش باید تولید شود. اگر در زمان خودش تولید نشود، طبیعی است که اثر‌گذاری لازم را ندارد و قادر نیست ارتباط لازم و مؤثر را با مخاطبش برقرار کند».

او در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: «شاید برخی از برنامه‌ها با نگاه به این موضوع که می‌توان درباره بسیاری از موضوعات تحلیل ارائه داد، ساخته می‌شوند. طبیعی است که فی‌نفسه اتفاق خوبی خواهد افتاد. اما باید دید موضوعات قابل طرح تأثیرگذاری لازم را روی مردم و مخاطبان دارد؟ شاید این وضعیت شبیه وقتی است که بحرانی اتفاق می‌افتد و ما بلافاصله ستاد بحران تشکیل می‌دهیم. این وضعیت بی‌شباهت به سینمای ایران نیست. برخی از فیلم‌ها از زمانه خودش عقب‌تر است، هم در طرح موضوع و هم محتوا؛ مشخص است که فیلم دیر ساخته شده و به‌هیچ‌وجه با مخاطبش ارتباط برقرار نمی‌کند».

گودرزی ادامه داد: «به هر حال باید با زمان پیش رفت. این موضوع انکارنشدنی است. ساخت برنامه‌هایی از این دست که تحلیل ارائه می‌دهند، با حساسیت و دقت بسیار در موضعات قابل بحث ساخته می‌شود. به نظرم در حال‌ حاضر آگاهی‌بخشی یکی از مهم‌ترین وظایف رسانه‌ها محسوب می‌شود. تأکید می‌کنم که هر رسانه‌ای باید محصول زمانه خودش باشد».