ترجمه و معضلات تبادل فرهنگی

عبدالنبی قیّم: روزهای شنبه و یکشنبه 28 و 29 ژانویه 2023 مصادف با هشتم و نهم بهمن 1401 نهمین کنگره بین‌المللی ترجمه و معضلات تبادل فرهنگی به همت انجمن روابط عربی و بین‌المللی (منتدی العلاقات العربیه والدولیه) در دوحه پایتخت قطر برگزار شد. در این کنگره که همه‌ساله در چنین روزهایی منعقد می‌شود، استادان و صاحب‌نظران و مترجمان از کشورهای مختلف درباره کارهای انجام‌شده، ویژگی‌ها و معضلات ترجمه از زبان عربی به زبان‌های دیگر و همچنین از زبانه‌های دیگر به زبان عربی سخنرانی می‌کنند. امسال تعداد شرکت‌کنندگان در این همایش 170 پژوهشگر و مترجم از 33 کشور خارجی و عربی بود. تعداد سخنران‌ها نیز 28 نفر و از 14 کشور بود که در دو نوبت صبح و بعدازظهر روز شنبه و صبح روز یکشنبه نتیجه بررسی‌ها و مطالعات خویش و تجربیات شخصی خود را به سمع حاضران رساندند. روز یکشنبه بعدازظهر به اعلام اسامی برندگان و اهدای جوایز اختصاص یافت. انجمن روابط عربی و بین‌المللی در سال 2011 در دوحه قطر و با هدف حمایت از توسعه و پیشرفت آگاهی‌های سیاسی و فرهنگی و تقویت راه‌های گفت‌وگو بین افکار و اندیشه‌های مختلف و با بودجه دولتی تشکیل شد. انجمن بر نشر و اشاعه آرا و افکاری که دیدگاه‌های مختلف را تقبل می‌کند، تأکید دارد و به دنبال دستیابی به بهترین راه‌حل‌ها برای معضلات و مشکلات محلی، منطقه‌ای و اشاعه فرهنگ صلح و تفاهم بین‌المللی است. فعالیت‌های انجمن شامل برگزاری همایش‌ها، انتشار کتاب، انجمن فرهنگی و برگزاری جایزه ترجمه از زبان عربی به دیگر زبان‌ها و از زبان‌های دیگر به زبان عربی است. مهم‌ترین و مشهورترین فعالیت انجمن، جایزه ترجمه است که از سال 2015 میلادی (1394 ش) به نام امیر سابق قطر و پدر امیر فعلی یعنی شیخ حمد همه‌ساله برگزار می‌شود و نام کامل آن «جائزه الشیخ حمد للترجمه و التفاهم الدولی» یعنی جایزه ترجمه و تفاهم بین‌المللی شیخ حمد است. همه‌ساله یکی از زبان‌های زنده و پرمخاطب دنیا که میزان ترجمه‌های آن از زبان عربی و برعکس درخور توجه است، به‌عنوان زبان اصلی انتخاب می‌شود، در جوار آن زبان‌های دیگر که پرمخاطب نیستند یا ترجمه‌های کمتری از زبان عربی و به زبان عربی دارند، به‌‌عنوان زبان‌های فرعی برگزیده می‌شوند. در اولین دوره زبان ترکی به‌عنوان زبان اصلی بود، پس از آن در دوره‌های بعدی به ترتیب زبان‌های اسپانیایی، فرانسوی، آلمانی، روسی، فارسی و چینی زبان‌های اصلی بوده‌اند. امسال بعد از هشت سال مجددا زبان ترکی زبان اصلی شد و در کنار آن زبان‌های قزاقی، رومانیایی، باهامایی، ویتنامی و سواحیلی زبان‌های فرعی بودند. براساس مصوبات انجمن، زبان انگلیسی از قاعده فوق مستثناست و همه‌‌ساله در همه دوره‌ها به همراه زبان اصلی مشمول جایزه است و به مترجمان از زبان انگلیسی به زبان عربی و برعکس جایزه تعلق می‌گیرد. همان‌طورکه ذکر شد، در سال 2020 زبان فارسی بود و زبان انگلیسی‌ زبان‌های اصلی بودند و زبان‌های کردی، پشتو، بنغالی، سوئدی و زبان هوسا که زبان 47 میلیون از مردم چاد، شمال نیجریه، غنا، کامرون و ساحل عاج است، زبان‌های فرعی آن دوره بودند. نگارنده برای تألیف فرهنگ‌های سه‌گانه عربی- فارسی (یک‌جلدی، میانه و دوجلدی) برنده این جایزه شدم و آقایان موسی بیدج، صادق خورشا، صادق دارابی، خانم نبهانی از ایران و آقایان مصطفی البکور از سوریه و یوسف بکار از اردن دیگر برندگان این جایزه در سال 2020 بودند. به دلیل شیوع بیماری همه‌گیر کرونا همایش مذکور و مراسم اعطای جوایز که باید در ژانویه 2021 برگزار شود، برگزار نشد و برندگان مقالات خود را از طریق فضای مجازی ارائه کردند. امسال بعد از دو سال، همایش مزبور و اعطای جوایز به‌ صورت حضوری بود که از برندگان سال 2020 نیز برای شرکت در این مراسم دعوت به‌ عمل آوردند.

ارزش اجمالی جوایز هر دوره دو میلیون دلار آمریکایی است که به سه حوزه تعلق می‌گیرد، یکی از این حوزه‌ها، حوزه ترجمه است که به چهار بخش تقسیم می‌شود: ترجمه از عربی به انگلیسی، ترجمه از انگلیسی به عربی، ترجمه از عربی به یکی از زبان‌ها (امسال از عربی به ترکی)، جایزه ترجمه از یکی از زبان‌ها به زبان عربی (امسال از ترکی به عربی). دوم، جایزه دستاورد: این جایزه به مترجمانی اعطا می‌شود که از زبان برگزیده آن سال مثلا در سال 2020 زبان فارسی به زبان عربی و برعکس میزان معتنابهی کتاب‌های ارزشمند ترجمه کرده باشند. سوم، جایزه تفاهم بین‌المللی: این جایزه به افراد یا نهادهایی مانند مؤسسات فرهنگی یا انتشارات و از این قبیل اعطا می‌شود که در نشر و اشاعه فرهنگ صلح و دوستی و تفاهم بین ملل مختلف گام‌های مؤثری برداشته باشند.

جایزه شیخ حمد معتبرترین و معروف‌ترین جایزه ترجمه در جهان عرب است. یکی از دلایل اعتبار آن سخت و دشوار‌بودن انتخاب برنده و معیارهای انجمن برای تعیین بهترین ترجمه است. در مرحله اول تقاضای شرکت‌کنندگان مورد بررسی قرار می‌گیرند و در‌صورتی‌که ترجمه‌های ارسالی با معیارها و ضوابط انجمن همخوانی نداشته باشند، در همان مرحله حذف می‌شوند. و آن‌چنان که برگزارکنندگان گفتند، تقاضاها از لیست اولیه به یک لیست کوتاه تقلیل می‌یابد. به‌عنوان مثال امسال لیست اولیه کتاب‌های ترجمه‌شده از انگلیسی به عربی 37 کتاب بود که به هشت کتاب تقلیل یافت. پس از آن کتاب‌های مندرج در لیست اخیرالذکر به سه داور مورد اطمینان در همان کشوری که زبان آن زبان برگزیده سال است، داده می‌شود. مثلا در سال 2020 کتاب‌ها برای داوران ایرانی ارسال شد. علاوه بر نظر داوران در‌صورتی‌که رأی داوران، برگزارکنندگان را قانع نکند، این بار سراغ یک و در بعضی موارد سه مشاور می‌روند و نظر آنها را درباره کتاب جویا می‌شوند. گاهی وقت‌ها نظر مشاوران، برگزارکنندگان را متقاعد نمی‌کند و چه‌بسا اتفاق افتاده برای آن دسته یا گروه جایزه نفر اول را اعلام نکرده باشند؛ چون از نظر آنها هیچ‌کدام از کتاب‌ها شایستگی اول‌شدن را ندارند. به‌همین‌دلیل سال به سال بر تعداد شرکت‌کنندگان در جایزه افزوده می‌شود. به دلیل همین استقبال است که در روز شنبه 28 ژانویه زمانی که در همایش شرکت داشتم، برگزارکنندگان به من اطلاع دادند که امشب هیئت امنا تصمیم گرفت زبان ترکی و زبان فارسی را از قاعده هشت سال مستثنا کند و به‌ جای هر هشت سال، زبان ترکی هر سه سال و زبان فارسی هر چهار سال به‌عنوان زبان اصلی مسابقات خواهند بود. علت آن را هم استقبال مترجمان ترک و مترجمان فارسی بیان کرده‌اند. علاوه‌بر‌این مسئولان در جایزه اهمیت خاصی برای این دو زبان قائل هستند و به دنبال تحکیم و تقویت پیوندهای دوستی و مودت میان جهان عرب با ایرانیان و ترک‌ها هستند.

موضوع کتاب نقش بسزایی در پذیرش آثار نزد برگزارکنندگان دارد، از این نظر مترجمان ما باید سعی کنند موضوعاتی را که باعث معرفی ادبیات و تاریخ و فرهنگ جهان عرب به ایرانیان می‌شود یا موضوعاتی که باعث معرفی ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران به جهان عرب می‌شود، برای ترجمه انتخاب کنند. به امید روزی که ما هم بتوانیم چنین جایزه‌ای برگزار کنیم و همه مترجمانی را که از زبان فارسی به زبان‌های دیگر یا برعکس از زبان‌های دیگر به زبان فارسی ترجمه می‌کنند، از اقصا‌نقاط جهان در تهران یا هر شهر دیگری گرد هم آوریم تا باعث تقویت و تشویق ترجمه به زبان فارسی و برعکس شویم. یکی از صحنه‌های باشکوهی که من در قطر دیدم این بود که افراد از ملیت‌های مختلف از ایتالیایی، انگلیسی، اسپانیایی، یونانی، فرانسوی، یونانی، بلغاری، رومانیایی، ترک پاکستانی، اندونزیایی، بنگلادش و برخی کشورهای آفریقایی و از کشورهای عربی از مغرب و تونس تا مصر، سوریه، لبنان، عراق، عمان، کویت و... همه گرد هم آمده بودند و با زبان واحد یعنی زبان عربی با هم گفت‌وگو و تبادل‌ نظر می‌کردند و تجربیات خود را در زمینه ترجمه بیان می‌کردند. کاش ما هم بتوانیم چنین صحنه‌های زیبایی که پیام‌آور مهر و محبت و دوستی است، خلق کنیم.