زلزله 1999، کابوس اردوغان

با گذشت یک هفته از زمین‌لرزه‌های ویرانگر در مرز ترکیه و سوریه، امید به زنده‌ماندن مدفون‌شدگان به‌شدت کاهش یافته و امدادگران تقریبا فقط اجساد قربانیان را از زیر آوار بیرون می‌آورند. شمار قربانیان اکنون به بیش از ۳۵ هزار نفر رسیده است. نیروهای امدادی در معدود مکان‌هایی تنها چند نفر را زنده از زیر آوارها بیرون کشیده‌اند که آن‌هم بیشتر به یک معجزه شبیه بوده است. بیشتر تیم‌های امدادی هم کم‌کم به کار خود پایان داده و در حال بازگشت هستند. این آمارها در حالی منتشر می‌شود که بر‌اساس گزارش‌های منتشر‌شده، ۹۲‌هزار‌و ۶۰۰ نفر نیز مجروح شده‌اند و سازمان ملل هم احتمال داده که تعداد قربانیان از 50 هزار نفر هم عبور می‌کند. این زلزله در جنوب شرقی ترکیه، زندگی بیش از ۱۳ میلیون شهروند این کشور را تحت تأثیر قرار داده است. 

در چنین روزهایی که ترکیه مرگ‌بارترین زلزله دوران معاصر خود را سپری می‌کند، بسیاری از شهروندان سیاست‌های دولت رجب طیب اردوغان در قبال ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله را به چالش کشیده‌اند. تصاویر بسیاری در این کشور منتشر شده که نشان می‌دهد ساختمان‌هایی که ایمنی‌های لازم مهندسی را رعایت کرده بودند، آسیب ندیده‌اند؛ در‌حالی‌که ساختمان‌های کناری آنها کاملا ویران شده‌اند.

به گزارش خبرگزاری دولتی ترکیه، بکیر بوزداغ، وزیر دادگستری ترکیه، گفت ۱۳۴ نفر از پیمانکاران ساختمان‌هایی که در روز دوشنبه گذشته در جریان زلزله ۷.۸ ریشتری تخریب شده‌اند، بازداشت شده و تحت بازجویی قرار دارند. وزیر دادگستری به رسانه‌ها گفت که تمام مسئولان این «بی‌کفایتی‌ها» به مجازات خود می‌رسند.

هرچند زمین‌لرزه ترکیه قدرتمند بود؛ اما کارشناسان می‌گویند دلیل جان‌باختن ده‌ها هزار شهروند ترکیه تنها به‌ دلیل ساخت‌وسازهای ناامن و غیرمهندسی بوده است. به گفته خبرگزاری «دی‌اچ‌ای» ترکیه، مقامات فرودگاه استانبول تاکنون ده‌ها نفر از مجریان و پیمانکاران حوزه ساخت‌وساز که قصد فرار از کشور را داشته‌اند، بازداشت کرده‌اند. «یاووز کاراکوس» یکی از آنهاست که در گفت‌وگو با این خبرگزاری گفت: «وجدان من راحت است. ۴۴ ساختمان ساختم. تنها چهار ساختمان تخریب شد. من همه چیز را طبق قوانین ایمنی و مهندسی انجام دادم». وزارت دادگستری ترکیه در روزهای اخیر یک گروه کار برای گسترش «تحقیقات جنایات زلزله» راه‌اندازی کرده است. هدف این گروه کاری، شناسایی پیمانکاران و دیگر مسئولان در ساخت‌وسازها، جمع‌آوری شواهد و مستندات، آموزش کارشناسان از‌جمله معماران، زمین‌شناسان و مهندسان و بررسی مجوزهای ساختمانی است که پیش‌تر به پیمانکاران داده شده است. با این حال بسیاری از شهروندان مسئول اصلی این فجایع را دولت رجب طیب اردوغان، که اجازه ساخت‌وسازهای غیراستاندارد را صادر کرده، می‌دانند. خبرگزاری دولتی آنادولو هم در گزارشی از بازداشت چند نفر از دست‌اندرکاران ساخت‌وساز در این مناطق خبر داده است. این افراد متهم‌اند که در استفاده از فولاد و بتون با کیفیت خوب صرفه‌جویی کرده‌اند و همین‌طور در بررسی مقاومت خاک اشتباه محاسباتی داشته‌اند. دادستان‌ها و کارشناسان گفته‌اند که مقررات ساختمانی برای حفاظت در برابر زلزله اجرا نشده است. اورهان سریالتون، کارشناس شهرسازی و عضو انجمن مهندسان و معماران ترکیه، به آژانس خبری آلمان گفت: «ما بر روی کاغذ یکی از بهترین استانداردهای ساختمانی را داریم؛ اما وقتی نوبت به عمل می‌رسد، از بدترین‌ها هستیم».

اپوزیسیون ترکیه دولت را مسئول این فجایع می‌داند. کمال قلیچداراوغلو، رهبر اپوزیسیون (حزب جمهوری‌خواه خلق) به این اشاره می‌کند که رجب‌ طیب اردوغان در ۲۰ سالی که زمام امور را در دست داشته، کشور را برای چنین زلزله‌‌ای آماده نکرده است. او همچنین انتقاد کرد که دولت در سال ۲۰۱۸ قانونی را تصویب کرد که بر‌اساس‌آن ساختمان‌سازی‌های غیرقانونی فقط شامل پرداخت جریمه نقدی شدند. کمال قلیچداراوغلو می‌گوید با این قانون بساز‌و‌بفروش‌ها مکانی را که باید محل زندگی مردم باشد، «به قبرستان» تبدیل کردند و بابت آن پول هم گرفتند. به نظر می‌رسد که این مرتبه کارِ حزب «عدالت و توسعه» و رهبر آن، رجب طیب اردوغان، دشوارتر از همیشه شده است. تورم در ترکیه در سال‌های اخیر روند بی‌سابقه افزایشی داشته و حالا با وقوع این زلزله می‌توان گفت شانس پیروزی مجدد اردوغان در انتخابات ماه می‌ کمتر از همیشه است.

تجربه زلزله 1999

بدون‌شک اردوغان از یاد نبرده است که زلزله بزرگ سال ۱۹۹۹ ترکیه بود که باعث شد جزب او با وعده ساختن حکومتی بهتر در سال ۲۰۰۲ به پیروزی برسد. بولنت اجویت، نخست‌وزیر وقت ترکیه، به دلیل بی‌نظمی در امدادرسانی به بازماندگان زلزله سال ۱۹۹۹ مورد انتقاد شدید قرار گرفته بود.

در پی زلزله روز دوشنبه گذشته، آنکارا به‌سرعت وضعیت اضطراری سطح چهار را اعلام کرد و خواستار امدادهای بین‌المللی شد. پس‌ازآن به‌سرعت کمک‌های بین‌المللی از جانب ده‌ها کشور، حتی رقبای منطقه‌ای به سوی ترکیه سرازیر شد. کارشناسان معتقدند که اگر اردوغان بتواند این بحران را به‌خوبی مدیریت کند، می‌تواند جایگاه خود را قوام بخشد؛ اما در صورت شکست ممکن است به سرنوشت اجویت دچار شود. ولفانگو پیکولی، کارشناس مؤسسه مشاور ریسک سیاسی تنئو مستقر در لندن می‌گوید: «یک واکنش مؤثر در موقعیت بحران می‌تواند با ایجاد همبستگی ملی به رهبری اردوغان، جایگاه حزب عدالت و توسعه و رهبری آن را تقویت کند. با این‌ حال بزرگی مقیاس زلزله که شامل 10 استان جنوبی ترکیه می‌شود، چالش بزرگی برای دولت تحت رهبری او خواهد بود». اگرچه اردوغان پیش‌تر در مدیریت بحران ناشی از بلایای طبیعی آشکارا وارد عمل نمی‌شد؛ اما این‌بار به میانه میدان آمده و خود آستین بالا زده است. امره کالیسکان، محقق مرکز سیاست خارجی مستقر در بریتانیا، می‌گوید: «اگر اقدامات دولت در پاسخ به زلزله موفقیت‌آمیز نباشد، ممکن است اردوغان در انتخابات ماه می‌ شکست بخورد». در همین حال، استیصال در جنوب کشور در حال افزایش است. بسیاری از خانواده‌های بی‌بضاعت دولت را به خاطر ناکامی در نجات جان عزیزان‌شان نکوهش می‌کنند. برخی دیگر نیز یک شبانه‌روز در انتظار نیروهای امدادی دولتی بودند تا برای‌شان سرپناه و غذا تدارک ببینند.

گنول تول، تحلیلگری که در زمان زلزله در ترکیه حضور داشت و برخی بستگانش را در این فاجعه از دست داد، با ذکر اینکه خشم مردم در هاتای، استانی که در این زلزله بیشترین آسیب را دیده، بسیار ملموس است، می‌گوید: «نمی‌توانم تصور کنم اردوغان تحت تأثیر این سطح از استیصال قرار نگرفته باشد. من این خشم را لمس کردم. اطمینان دارم که او را هم متأثر کرده است». خانم تول همچنین یادآور می‌شود که نهادهای جامعه مدنی در سال ۱۹۹۹ برای کمک به قربانیان زلزله به صورت خستگی‌ناپذیری فعالیت می‌کردند. امروزه شمار این سازمان‌ها تقلیل یافته است؛ زیرا که اردوغان در پی کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ بسیاری از آنها را سرکوب کرد. تول همچنین می‌گوید: «20 سال پس از فاجعه سال ۱۹۹۹ ما در جایگاه بهتری قرار نداریم. اردوغان نه‌تنها دولت بلکه جامعه مدنی را هم تضعیف کرده است».

کارشناسان می‌گویند که اردوغان با هیچ انتقادی از طریق رسانه‌های جریان اصلی مواجه نیست. همین برای او برتری رقابتی فراهم می‌کند. برخی از شبکه‌های خبری در پی فروریختن ساختمان‌هایی که تنها شش ماه تا یک سال از عمرشان گذشته بود، گزارش‌های اندکی درباره ساخت‌وسازهای ضعیف منتشر کرده‌اند. اگرچه پس از فاجعه سال ۱۹۹۹ دولت با وضع قوانین نوین ساخت‌وساز سعی کرده است از دوام ساختمان‌ها در مقابل زلزله‌ اطمینان حاصل کند، مخالفان بر این باورند که شمار بالای جان‌باختگان تنها به دلیل رخ‌دادن فاجعه‌ای طبیعی نیست؛ بلکه این مرگ‌و‌میر پر‌تعداد نتیجه ساخت‌وساز ضعیف و قوانین ناکارآمد است.

نگرانی در سوریه

از طرف دیگر در سوریه هم اوضاع بهتر نیست و گفته می‌شود در سوریه تعداد کشته‌ها احتمالا بسیار بیشتر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد. بر‌اساس اطلاعات سازمان جهانی بهداشت، شمار تلفات در سوریه بیش از پنج‌هزار‌و 900 نفر است. دست‌کم چهارهزارو 500 نفر در مناطق تحت تسلط شورشیان در شمال غرب و حدود هزارو 400 نفر در مناطق تحت کنترل دولت بشار اسد جان خود را از دست داده‌اند. ریچارد برنان، مسئول سازمان جهانی بهداشت در منطقه شرق مدیترانه گفت که تعداد تلفات همچنان در حال افزایش است.

دسترسی به بسیاری از مناطق آسیب‌دیده در ترکیه و به‌ویژه در سوریه دشوار است. کمک به قربانیان در شمال غرب سوریه به کندی پیش‌می‌رود. در‌حال‌حاضر گذرگاه مرزی «باب الهوی» تنها مسیر باز برای ارسال کمک به زلزله‌زدگان در این بخش از سوریه است. به گفته سازمان جهانی بهداشت، بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه، اکنون در حال بررسی بازگشایی گذرگاه‌های مرزی بیشتر برای کمک به زلزله‌زدگان در مناطق تحت کنترل شورشیان است. تدروس ادهانوم، رئیس سازمان جهانی بهداشت، پس از دیدار با اسد در دمشق گفت او موافقت خود را برای «در نظر گرفتن نقاط دسترسی بیشتر برای این وضعیت اضطراری» اعلام کرده است.