درس‌های زلزله ترکیه برای ما

1 دو زمین‌لرزه به بزرگی 7.8 و 7.5 که در ششم فوریه 2023 در استان قهرمان‌مراش در جنوب شرقی ترکیه 11 استان را تحت تأثیر قرار داد، بزرگ‌ترین سانحه طبیعی در تاریخ ترکیه بوده است. تا 18 فوریه بیش از پنج هزار پس‌لرزه در این منطقه به ثبت رسیده و برای 10 استان زلزله‌زده به مدت سه ماه حالت فوق‌العاده اعلام شده است. مدارس تا 20 فوریه در سراسر کشور و حداقل تا یکم مارس در منطقه آسیب‌دیده تعطیل هستند. ترم دوم در مؤسسات آموزش عالی به صورت مجازی برگزار می‌شود تا خوابگاه‌های دانشجویی تخلیه و برای زلزله‌زدگان نیازمند اسکان اضطراری مورد استفاده قرار گیرد. مقامات استانی وضعیت اضطراری سطح 4 را اعلام کرده‌اند که مستلزم درخواست کمک بین‌المللی است.

2 ترکیه از نظر تلفات ناشی از زلزله رتبه سوم و از نظر تعداد کل افراد آسیب‌دیده در رتبه هشتم جهان قرار دارد. هر سال، این کشور حداقل یک زلزله با بزرگای 5 را تجربه می‌کند. تاریخ سوانح جمهوری ترکیه از سال 1939 برای مواجهه با پیامدهای زلزله ارزنجان (۳۳ هزار کشته و صد هزار مجروح) آغاز شد. دو دهه بعد، پارلمان ترکیه قانون اقدامات احتیاطی را تصویب کرد که باید به دلیل سوانح مؤثر بر زندگی عمومی انجام شود و کمک‌هایی به منظور پرکردن خلأ قانونی طولانی‌مدت باید ارائه شود. تلاش قانون‌گذاری در مورد سوانح با آیین‌نامه 1988 در مورد اصول سازماندهی و برنامه‌ریزی کمک‌های اضطراری درخصوص سوانح ادامه یافت. زلزله ایزمیت در سال 1999 نقطه عطفی در زمینه مدیریت و هماهنگی سوانح بود. این فاجعه ویرانگر به وضوح نیاز به اصلاح مدیریت سوانح طبیعی را نشان داد و کشور را مجبور به ایجاد یک نهاد دولتی واحد برای هماهنگی و اعمال اختیارات قانونی در مواقع سوانح و اضطراری کرد. در راستای این رویکرد، پارلمان ترکیه قانون سال 2009 را به تصویب رساند تا اداره مدیریت سوانح و شرایط اضطراری (AFAD) زیر نظر نخست‌وزیری تشکیل شود و سازمان‌های مختلفی که قبلا این موضوع تحت صلاحیت آنها بود، منحل شوند. سرانجام فرمان شماره 4 ریاست‌جمهوری در سال 2018، AFAD مجددا به عنوان یک آژانس زیر نظر وزارت کشور تشکیل شد. AFAD مؤسسه‌ای است که برای پیشگیری از تبعات و به حداقل رساندن خسارات ناشی از سوانح، برنامه‌ریزی و هماهنگی واکنش پس از سوانح و ارتقای همکاری بین سازمان‌های مختلف دولتی فعالیت می‌کند. در این راستا، AFAD یک مدل جدید مدیریت سوانح را معرفی کرد که انتقال ترکیه از مدیریت بحران به مدیریت ریسک را در اولویت قرار می‌دهد که به عنوان سیستم مدیریت یکپارچه سوانح شناخته شد. AFAD در حال حاضر 81 شعبه استانی در سراسر ترکیه به اضافه 11 واحد جست‌وجو و نجات دارد. در سطح بین‌المللی، AFAD مأموریت‌های موفقیت‌آمیزی را برای ارائه کمک‌های بشردوستانه به بیش از 50 کشور در پنج قاره انجام داده است. AFAD همچنان متعهد به توسعه استراتژی‌های لازم و خدمت به افراد نیازمند در داخل و خارج از کشور است.

3 در سال 1999 زمین‌لرزه مهیب ایزمیت استان کوجائلی در نزدیکی استانبول را به شدت ویران کرد. دولت وقت واکنش به آن رخداد را بد مدیریت کرد. وزیر بهداشت در آن زمان، در ابتدا بسیاری از پیشنهادهای کمک خارجی را رد کرد. البته از روز سوم حادثه این محدودیت برطرف شد. به‌طور رسمی، بیش از 17 هزار نفر در این زمین‌لرزه کشته شدند، اما تعداد واقعی احتمالا بسیار بسیار بیشتر بوده است. رجب طیب اردوغان، شهردار وقت استانبول، یکی از پرسروصداترین کسانی بود که مسئولان را به پاسخ‌گویی دعوت کرد. واکنش نامناسب به زلزله 1999 یکی از عواملی بود که در به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه (AKP) کمک کرد. اردوغان آن زمان قول داد که بهتر عمل کند.

4 انتظار این بود که این بار در زلزله 2023 دولت اردوغان آماده باشد. در ساعات و روزهای حساس اولیه پس از زمین‌لرزه‌های مخرب ششم فوریه 2023، پاسخ دولت اردوغان کُند بود و ارتش را بلافاصله بسیج نکرد. نه‌تنها برای کمک به نجات مستقیم، بلکه شاید مهم‌تر از آن، برای تأمین زیرساخت‌های حیاتی لازم برای تلاش‌های نجات و مواردی مانند بیمارستان‌های صحرایی و تأمین فرودگاه‌های آسیب‌دیده، ارتش تنها جایی است که می‌تواند اقدام فوری کند. دفتر غیرنظامی مسئول امداد اضطراری، ریاست مدیریت سوانح و شرایط اضطراری ترکیه (AFAD)، ظاهرا بودجه کافی ندارد و هماهنگ نیست. پست‌های ارشد در AFAD در سال‌های اخیر به افرادی با تخصص‌های نامرتبط داده شده است. یکی از اینها اسماعیل پالاک‌اوغلو، رئیس اداره مداخله در سوانح AFAD در 11 ژانویه از سوی ریاست‌جمهوری ترکیه منصوب شد. او تا آن زمان معاون این اداره بود. پالاک‌اوغلو از دبیرستان حرفه‌ای مذهبی (امام-خطیب) فارغ‌التحصیل شده و سپس در دانشگاه الهیات خوانده است. او نویسنده کتابی با تمرکز بر زندگی یک رهبر مذهبی است که اتفاقا پدر همسر پالاک‌اوغلو است. پالاک‌اوغلو در سال 2011 کار خود را برای بنیاد اداره امور مذهبی ترکیه آغاز کرد. در سال 2018 به عنوان معاون اداره مداخله در سوانح AFAD منصوب شد. دیگری احمد نهار‌ پوچان، رئیس فعلی اداره سرپناه و ساخت‌وساز AFAD است. پوچان پس از چند سال تجربه در بخش خصوصی، با تأیید سلیمان سویلو، وزیر کشور، به عنوان رئیس اداره ساختمان و املاک و پس از سه سال در این سمت، در سال 2022 به سمت فعلی خود در AFAD منصوب شد. پوچان با خواهر مورات کوروم، وزیر محیط زیست و شهرسازی ترکیه ازدواج کرده است. مهمت گلو‌اوغلو، رئیس سابق اداره مداخله در سوانح AFAD که در سال 2020 

به عنوان سفیر ترکیه در تانزانیا منصوب شد، برخلاف جانشین خود کاملا برای این کار صلاحیت داشت. او یک دکتر است که از دانشکده پزشکی دانشگاه مرمره فارغ‌التحصیل شده است. او بین سال‌های 2013 تا 2017 به عنوان رئیس هلال‌احمر ترکیه فعالیت می‌کرد.

5 ترکیه دسترسی توییتر را درحالی‌که عملیات نجات هنوز در جریان بود، محدود کرد. ظاهرا این کار را برای جلوگیری از «اطلاعات نادرست» انجام داد. در ساعات اولیه بعد از رخداد زمین‌لرزه‌های ویرانگر ششم فوریه، بعضی از مردم که زنده زیر آوار به دام افتاده بودند، از طریق توییتر محل خود را به همراه درخواست کمک توییت کردند و به همین طریق نیروهای امدادی به کمک آنها شتافتند. در نهایت پس از مذاکره با توییتر که قول داده بود به محدودکردن «اطلاعات نادرست» کمک کند، دسترسی آزاد بازیابی شد.

6 رسانه‌های دولتی و رسانه‌های حامی دولت (حدود 90 درصد رسانه‌ها) روایت روشنی دارند: ویرانی‌ها اجتناب‌ناپذیر بوده و دولت هر کاری که می‌شود انجام می‌دهد. مرحله نجات عملیات اکنون در حال پایان است. احتمال زنده‌ماندن بیشتر به‌طور فزاینده‌ای کم‌رنگ می‌شود. با این وجود، چالش‌های پیش‌روی دولت ترکیه و مردم آن بسیار زیاد است؛ صدها هزار نفر بی‌خانمان، گرسنه در هوای سرد و شاید ده‌ها هزار نفر کشته‌شده‌ یافته و دفن شوند.

7 زلزله‌های اخیر ترکیه و سوریه نشان داد کشوری مانند ترکیه که از نمونه‌های نسبتا موفق در توسعه زیرساخت به‌ویژه در زمینه سوانح طبیعی در بین کشورهای در‌حال‌توسعه، خاورمیانه‌ای و مسلمان است، همچنان از نظر پیشگیری از سوانح مهم بسیار ضعیف است و از نظر پاسخ و مدیریت بحران مشکلات فراوان دارد. این موضوع هشدار به همه کشورهای با موقعیت مشابه ازجمله کشور ماست تا به‌سرعت برای ساماندهی وضع خود (پیشگیری از سوانح و بهبود مدیریت بحران) از این فاجعه درس‌بگیرند.