فین‌تک‌ها در ایران با چالش‌های مهمی مثل جذب سرمایه‌گذار و سخت‌گیری رگولاتور درگیرند
سیاست‌گذاران از نوآوری عقب مانده‌اند
آشتی با نوآوری، تنها راهی است که برای اقتصاد ایران باقی مانده است. اقتصادی که هر روز دچار تنش تازه‌ای می‌شود و روزهای سختی را می‌گذراند، شاید دیرتر از اقتصادهای سالم بتواند سراغ تحول دیجیتال برود؛ چرا‌که با مصائبی مثل تحریم، کاهش درآمد، ناترازی دخل‌و‌خرج و ابرتورم دست‌و‌پنجه نرم می‌کند.
آشتی با نوآوری، تنها راهی است که برای اقتصاد ایران باقی مانده است. اقتصادی که هر روز دچار تنش تازه‌ای می‌شود و روزهای سختی را می‌گذراند، شاید دیرتر از اقتصادهای سالم بتواند سراغ تحول دیجیتال برود؛ چرا‌که با مصائبی مثل تحریم، کاهش درآمد، ناترازی دخل‌و‌خرج و ابرتورم دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. اما واقعیت این است که جهان پرهیاهوی دیجیتال منتظر ما نمی‌ایستد و مدام در تغییر و حرکت است. جا‌ماندن صنایع مالی ایران از قافله تحول دیجیتال را برخی از بازیگران این صحنه، ناشی از کم‌توجهی نهاد ناظر و قانون‌گذار می‌دانند. از سوی دیگر، رگولاتور بر این باور است که نقش تسهیلگری خود را به خوبی ایفا می‌کند و این استارت‌آپ‌ها یا صاحبان ایده‌ها هستند که دچار توقع بیجا از حاکمیت شده‌اند. هرچه هست، نظام‌های پرداخت در ایران امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بازیگران پولی و مالی در کشور، با استانداردهای جهانی فاصله معناداری دارند؛ اگرچه در ایران عملکرد قابل دفاعی داشته‌اند. نمی‌توان نادیده گرفت که نظام پرداخت الکترونیک در خط مقدم نوآوری قرار دارد و پیشانی تحول دیجیتال در صنایع مالی ایران به حساب می‌آید. از سوی دیگر، این صنعت نقش زیرساخت را برای سایر بخش‌های اقتصادی دارد؛ چه اینکه تسهیل نقل و انتقال مالی و تحول نوآورانه در آن نه‌تنها بر تحرک این بخش مؤثر است، بلکه در به حرکت درآوردن سایر بخش‌های اقتصادی در مسیر نوآوری نیز کمک خواهد کرد.
یک فاصله معنادار نسبت به جهان
بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت باید در نوآوری از بقیه صنایع مالی پیشی بگیرند. این قاعده نانوشته‌ای که در تمام کشورهای توسعه‌یافته صدق می‌کند. شهاب جوانمردی، فعال حوزه فین‌تک، دراینباره می‌گوید: من معتقدم اگر ما می‌خواهیم به درستی وضعیت کنونی اکوسیستم را درک کنیم، یک بار و در ابتدا باید همه اجزای اکوسیستم را بشناسیم و عملکرد آنها را بسنجیم. یک بار هم باید این اجزا را نسبت به جایی که می‌توانستند در آن قرار بگیرند اما در حال حاضر با آن فاصله معناداری دارند، مقایسه کنیم و بسنجیم.
او ادامه می‌دهد: اکوسیستم صنعت مالی یا فین‌تک نسبت به سایر بخش‌ها و صنایع مالی رشد جدی‌تری را تجربه کرده است، اما با این حال وقتی نگاه همه‌جانبه‌تری به این بخش داریم، خواهیم دید که نوآوری آن‌طور که باید در اجزای آن تبلور پیدا نکرده است. یکی از ویژگی‌های این بخش، این است که هم بازیگران بزرگ در این اکوسیستم دیده می‌شوند و هم استارت‌آپ‌ها در آن فعالیت دارند. فین‌تک را می‌توانیم جزء بخش‌های نسبتا موفق اکوسیستم اقتصادی نوآوری کشور بدانیم. اما وقتی عینک ایدئال‌گرایی می‌زنیم و این بخش را با کمالی که لیاقت رسیدن به آن را دارد مقایسه می‌کنیم، فاصله معناداری می‌بینیم.
صادق فرامرزی، عضو هیئت‌رئیسه سازمان نصر تهران نیز می‌گوید: فین‌تک‌های ما به خاطر مشکلاتی که برای تعامل با دنیا داریم، دچار مشکلات و مصائب فراوانی هستند، اما با این وجود می‌توانیم بگوییم فین‌تک‌ها در ایران تا حد قابل قبولی عملکرد نوآورانه داشته‌اند.
به عقیده این کارشناس، فین‌تک موفق فین‌تکی است که باید با همه سختی‌های موجود، راه خود را پیدا کند. فین‌تکی موفق است که این شعار را سرلوحه کار خود کند که یا راهی خواهیم ساخت یا راهی خواهیم یافت.
اولویت بانک مرکزی؛ اصلاح نظام کارمزد
«مفهوم واقعی دیجیتال قطعا به‌زودی اجرائی خواهد شد. شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور این تغییر به سمتی پیش رود که حتی تعدادی نهاد سنتی و نظارتی حذف شوند»؛ این یکی از مهم‌ترین نکاتی است که مهران محرمیان، معاون فناوری‌های مالی بانک مرکزی در حاشیه نهمین همایش بانکداری الکترونیک و نظام پرداخت به آن اشاره کرده است. محرمیان وعده داده که اصلاح نظام کارمزد، اعتبارسنجی و سامانه‌های کشف تقلب از اولویت‌های بانک مرکزی در سال آینده خواهد بود. او با تأکید بر اهمیت اعتبارسنجی در جریان توسعه بانکداری‌های نوین گفته است: مهم‌ترین مشکلی که اعتبارسنجی در ایران دارد، مسئله دیتاست که مطابق مصوبه هیئت وزیران در سال ۱۳۹۷ بانک مرکزی مکلف شده که این نقص را برطرف کند. او با اشاره به اینکه در همین ارتباط همکاری سازمان‌ها با بانک مرکزی سرعت گرفته است، توضیح داده: ما اکنون در وضعیتی قرار داریم که مدل جدید اعتبارسنجی توسط دیتاهایی که از جاهای مختلف گرفته شده، در حال توسعه است و به‌زودی عملیاتی می‌شود. محرمیان یکی از اولویت‌های مهم بانک مرکزی در سال ۱۴۰۲ را پرداختن به موضوع اعتبارسنجی و انتقال دیتا اعلام کرده و گفته است: بین توسعه رشد اقتصادی و توسعه‌یافتگی دیجیتالی رابطه وجود دارد و با توسعه دیجیتالی می‌توان رشد اقتصادی را افزایش داد.
تعارض منافع، نظام پرداخت رخوت‌زده
موازی‌کاری بدون ارزش‌افزوده یکی دیگر از مشکلات جدی نظام‌های پرداخت در ایران است. خیلی وقت‌ها استارت‌آپ‌ها با شرکت‌های پرداخت دچار تعارض منافع می‌شوند و تکرار این شرایط به عقیده بعضی از فعالان در این حوزه، می‌تواند تمام اکوسیستم را دچار درجازدگی یا حواشی بی‌پایان کند. یکی از انتظاراتی که به درستی از نهادهای بالادستی می‌رود، سالم‌سازی فضا و ایجاد بستری برای فعالیت است که در آن تضاد و تعارضی برای منافع بازیگرها برای فعالیت در کنار هم وجود نداشته باشد.
شهاب جوانمردی، فعال حوزه فین‌تک، استارت‌آپ‌ها را رقیب شرکت‌های نظام پرداخت نمی‌داند و دراینباره توضیح می‌دهد: هرکس سهم خودش را در این میدان اقتصادی دارد. بهترین شیوه آن است که به یک نفع جمعی در حوزه فین‌تک‌ها برسیم که همه برای رسیدن به یک هدف مشترک سودمند تلاش کنند. به عقیده من، اگر روش‌های متنوع مشارکت را پیش‌رو داشته باشیم و قرار نباشد کسی سهم حداکثری و تمامیت‌خواهی داشته باشد و هرکس نسبت به آورده خود منتفع شود، تحقق آن مدینه فاضله همکاری سودمند همه ذی‌نفعان چندان دور از دسترس نیست.
اما صادق فرامرزی، عضو هیئت‌رئیسه سازمان نصر تهران، بر این باور است که استارت‌آپ‌هایی که در حوزه تراکنش‌های آنلاین و آفلاین فعالیت می‌کنند، به نوعی در مقابل psp ایستاده‌اند اما کم نیستند استارت‌آپ‌هایی که به افزایش درآمد پی‌اس‌پی‌ها هم کمک کرده‌اند.
رقابت در نظام پرداخت چگونه است؟
شرکت‌هایpsp با همه محدودیت‌ها و جاماندگی‌ها، همواره بر سر سهم‌خواهی بیشتر از حجم تراکنش‌ها، با یکدیگر در رقابت‌اند. آخرین گزارش منتشرشده از شاپرک نشان می‌دهد که در دی‌ماه سال جاری، ارزش اسمی تراکنش‌ها نسبت به ماه گذشته ۱.۳۸ درصد رشد یافته و این در حالی است که ارزش حقیقی تراکنش‌ها ۲.۸۳ درصد کم شده است. اگر آمار دی‌ماه ۱۴۰۱ در ارزش اسمی و حقیقی تراکنش‌ها را با آمار مشابه در دی ۱۴۰۰ قیاس کنیم، خواهیم دید که این دو شاخص به ترتیب ۳۴.۸۱ درصد افزایش و ۱۰.۹۱ درصد کاهش یافته‌اند. یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد صدرنشینان جدول تراکنش‌های بازار، به‌پرداخت ملت (۲۰.۲۲ درصد)، پرداخت الکترونیک سامان (۱۶.۹۲ درصد) و پرداخت الکترونیک پاسارگاد (۱۲.۱۵ درصد) هستند.
سهم هر یک از شرکت‌های psp از تعداد کارتخوان‌های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و موبایلی تراکنش‌دار یکی دیگر از آمارهایی که آخرین گزارش منتشرشده از شاپرک، نمایانگر آن است. بر این اساس، پی‌پاد در ابزار کارتخوان فروشگاهی تراکنش‌دار، با کسب ۲۰.۴ درصد، بالاترین سهم را در دی‌ماه سال جاری در اختیار داشته است. همچنین پرداخت الکترونیک سامان با کسب سهم ۱۹.۸درصدی، بیشترین سهم را در ابزارهای تراکنش‌دار اینترنتی به خود اختصاص داده است. شرکت به‌پرداخت ملت نیز با ۵۹.۶ درصد، بیشترین سهم بازار ابزارهای پذیرش تراکنش‌دار موبایلی را در دست دارد.
نوبت تغییر رسیده است
نظام پرداخت راهی طولانی برای تحقق تحول دیجیتال و ایجاد ارزش‌افزوده در پیش دارد. شهاب جوانمردی پیشنهاد می‌کند فعالان این حوزه نگاه جدی‌تری به این حوزه داشته باشند. وقت آن رسیده که به حوزه‌هایی مثل بازار سرمایه، بیمه و... نگاه تنوع‌طلبانه داشته باشیم. او بر این باور است که بخشی جدی از نیازمندی‌های B2B در حوزه فین‌تک مغفول واقع شده است. تغییرات باید در این حوزه با سرعت و کیفیت بیشتری رقم بخورد.
این فعال حوزه نظام پرداخت می‌گوید نباید فقط به نتیجه کار استارت‌آپ‌های موفق نگاه کرد. لازمه کسب هر موفقیتی در اکوسیستم، شناخت دقیق همه ابعاد آن اکوسیستم است. به عقیده جوانمردی در نگاه اکوسیستمی باید به همه اجزا نگاه کرد و نقش همه را برای حیات و بقا به رسمیت شناخت و تا مادامی که نگاه ما منظومه‌ای باشد، تغییر بزرگی در شرایط کنونی رقم نمی‌خورد.
مرکز پژوهش‌های مجلس هم در یکی از آخرین گزارش‌هایی که دراینباره منتشر کرده، تأکید کرده است: بخش خدمات مالی حساسیت و ریسک بالایی را به دنبال دارد که این موضوع باعث شده مقرراتی بسیار سخت‌گیرانه از سوی نهادهای حاکمیتی به منظور نظارت و کنترل در نظر گرفته شود. این در حالی است که فناوری‌های جدید باعث ایجاد تغییر با سرعت بالا می‌شوند و در صنعتی همچون خدمات مالی، ریسک را افزایش می‌دهند و برای نظارت چالش‌هایی جدی ایجاد می‌کنند که باعث شده نوآوری‌های مالی همواره با مشکل نهادهای نظارتی از‌جمله بانک‌های مرکزی روبه‌رو باشند و در ایران نیز کسب‌و‌کارهای حاضر در این صنعت با این مشکل روبه‌رو می‌شوند که نیاز است تا چند موضوع بر اساس روندهای جهانی از‌جمله تعیین تکلیف و روشن‌کردن مرز وظایف نهادهای رگولاتور فین‌تک، مشارکت‌دادن ذی‌نفعان در تهیه پیش‌نویس‌های قانونی و استفاده از نظرات مشورتی در مقیاس وسیع، ایجاد محیط‌های تست در قالب سندباکس برای سرعت‌بخشیدن به ورود مطمئن نوآوری‌ها به محیط کسب‌و‌کار، تقویت نظام‌های احراز هویت و اعتبارسنجی در سطح ملی، یکسان‌سازی مقررات و استانداردهای گسترش فعالیت فین‌تک در جغرافیای وسیع‌تر، حفاظت از حقوق مصرف‌کنندگان و کاهش ریسک‌های مرتبط، ایجاد امکان همکاری میان فین‌تک‌ها با مؤسسات مالی سنتی در کشور در دستور کار قرار گیرد.
همچنین گزارش سالانه شاپرک از وضعیت پرداخت‌های الکترونیکی در سال ۱۴۰۰ می‌گوید ارزش اسمی تراکنش‌ها در حالی رشد ۳۳درصدی را نسبت به سال ۹۹ تجربه کرده که میزان رشد ارزش حقیقی تراکنش‌ها در این زمان منفی ۵/۰۹ درصد بوده است. به این ترتیب به نظر می‌رسد ۱۲ شرکت PSP برای زنده‌ماندن باید به دنبال یافتن راه‌های جدید باشند.