توافق ایران و عربستان، فرصتی برای ترکیه؟

عادی‌‌سازی روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی که به عنوان کاتالیزور برای تغییرات احتمالی در موازنه‌های خاورمیانه در نظر گرفته می‌شود، برای ترکیه به عنوان یک قدرت مسلمان که روابط پیچیده‌ای با این دو کشور دارد می‌تواند حائز اهمیت باشد.

مدت‌هاست که روابط مثلثی بین آنکارا، ریاض و تهران از عدم تعادل نسبی رنج می‌برد. در واقع با وجود ناملایمات شدید تاریخی قرابت مذهبی آشکاری بین ترکیه و عربستان به دلیل سنی بودن دو کشور وجود دارد. در زمان امپراتوری عثمانی سرزمین عربستان به دلیل دوری از خودمختاری نسبی برخوردار بود و در عین حال مرتب درگیر شورش بوده است. این قرابت در دوره حکومت اردوغان می‌تواند به رقابتی برای رهبری جهان اسلام سنی تبدیل شود. همین احساس رقابت در تاریخ ایران و ترکیه نیز مشهود است. با وجود داشتن مرز مشترک، دو امپراتوری به مدت 150 سال در دوران خلافت عثمانی و حاکمان صفوی با هم درگیر بودند، از سوی دیگر، همجواری مذهبی بین دو کشور به دلیل وابستگی شیعی ایران و نگرانی‌های فراوان تهران در برابر جاه‌طلبی‌های پان‌ترکیستی آنکارا پیچیده‌تر است.

حتی امروز نیز ترکیه و ایران بر سر بسیاری از مسائل منطقه‌ای با هم اختلاف دارند و این موضوع تا حد زیادی به نزدیکی ترکیه و عربستان سعودی دامن زده است. دولت حزب عدالت و توسعه مدت‌هاست که خود را به عنوان حامی سنی‌ها در عراق معرفی کرده است. در سال‌های 2016-2017، اردوغان به شدت با مداخله شبه‌نظامیان عراقی مورد حمایت ایران (حشد الشعبی) برای بازپس‌گیری موصل از دولت اسلامی مخالفت می‌کرد. صحنه دیگر رقابت بین سه کشور رقیب سوریه است. عربستان سعودی و ترکیه برای سقوط رژیم بشار اسد تحت حمایت ایران مدت‌ها در تلاش بودند. ترکیه همواره در یمن و لبنان جاه‌طلبی‌های عربستان را برای مقابله با گسترش قدرت ایران مورد تشویق قرار داده است. سرانجام، مدیریت «مسئله کردها» هم در سوریه و هم در عراق برای ترکیه بسیار ضروری است و در پس‌زمینه باقی می‌ماند.

با وجود بی‌ثباتی قفقاز و خاورمیانه، ایران و ترکیه همواره توانسته‌اند تنش‌های متقابل خود را کم‌رنگ کرده و ثبات واقعی را حفظ کنند. از سوی دیگر، روابط بین آنکارا و ریاض و به تبع آن با امارات متحده عربی بی‌نظمی بیشتری را تجربه کرده است. پس از گذشت چندین سال از بهار عربی در سال 2011 تا اوج‌گیری ماجرای خاشقچی در سال 2018، آنکارا به صورت دیپلماتیک تلاش کرده است تا با یاری کشورهای حوزه خلیج فارس اقتصاد در حال سقوط خود را احیا کند. اماراتی‌ها و سعودی‌ها در راستای تشکیل یک جبهه مشترک علیه قدرت ایران و با توجه به تخصص ترکیه در مسائل نظامی و تسلیحاتی، به دنبال منافع امنیتی خاصی در عادی‌سازی روابط خود با ترکیه بودند.

برقراری روابط ایران و عربستان سعودی مسئله ایجاد توازن مجدد منطقه‌ای و پیامدهای آن را برای آنکارا مطرح می‌کند. وزارت امور خارجه ترکیه از این عادی‌سازی به عنوان کمک بزرگی برای امنیت، ثبات و رفاه منطقه استقبال کرده است، در صورت تداوم این توافق، ترکیه می‌تواند منافع متعددی از چشم‌انداز حاصل از آن کسب کند.

بدون شک اولویت اصلی اردوغان در چند ماه قبل از انتخابات دشوار ریاست‌جمهوری درحالی‌که کشور با بحران اقتصادی و تلاش برای بازسازی کشور پس از زلزله‌های ویرانگر فوریه گذشته روبه‌رو است، حفظ سرمایه‌گذاری کشورهای حوزه خلیج فارس در ترکیه است. از سوی دیگر، توافق ایران و عربستان فرصت‌های جدید تجاری بین آنکارا و تهران از قبیل پروژه اتصال ترکیه به خلیج فارس از طریق ایران را خلق می‌کند.

احتمال دارد پرونده سوریه که به صحنه رقابت‌های پیچیده تبدیل شده نیز تحت تأثیر توافق ایران و عربستان متحول شود. در واقع دو فرایند عادی‌سازی موازی و در عین حال کاملا مرتبط در حال رخ‌دادن است. عربستان سعودی در پی آشتی با ایران، در حال مذاکره با دمشق برای بازگرداندن روابط دیپلماتیک خود پس از گذشت 10 سال است و این موضوع تأییدی برای ادغام مجدد رژیم بشار اسد در میان کشورهای عربی است. به همین ترتیب، ترکیه و سوریه نیز چندین ماه است که همین پویایی را دنبال می‌کنند. در هر دو مورد، هدف اصلی کاهش نفوذ ایران در سوریه است. اردوغان تمایل دارد تا برای انجام عملیات نظامی علیه کردهای سوریه اختیارات آزاد داشته باشد. با وجود این ایران همچنان نقش میانجی مرکزی بین آنکارا و دمشق را حفظ می‌کند و بنابراین نمی‌توان آن را به سرعت کنار گذاشت.

‌توافق ایران و عربستان فرصتی غیرمنتظره را برای ترکیه به ارمغان می‌آورد تا به روابط دیپلماتیک خود تنوع ببخشد و این همان استراتژی است که ترکیه مدت‌ها برای اجرای آن در تلاش بوده و توافق جدید بین ریاض و تهران می‌تواند به تسریع آن کمک کند. با این حال، مسئله کردها مانند اختلافات مذهبی و سیاسی بین ایران و ترکیه همچنان به رقابت دو کشور در عراق یا سوریه دامن خواهد زد. مسلما توافق ایران و عربستان ممکن است روابط مثلث ایران، ترکیه و عربستان سعودی را متحول کند و به سمت رقابتی هدایت کند که مشخصه آن قدرت نرم است، اما این موضوع به‌تنهایی قادر به حذف کامل مبارزه برای نفوذ بیشتر نخواهد بود.