ارمنستان و آذربایجان در آستانه یک جنگ جدید؟

اردوان امیراصلانی: با گذشت سه ماه از محاصره قره‌باغ کوهستانی توسط نیروهای آذربایجان، قدرت‌های بزرگ برای تسریع گشایش مسیر دیپلماتیک در تلاش هستند. از سوی دیگر، لفاظی‌های باکو بیش از پیش حالت خصمانه‌ پیدا کرده است و نگرانی از حمله نظامی جدید علیه ارمنستان افزایش می‌یابد. در واقع رویارویی دو کشور بر سر سرنوشت ارامنه قره‌باغ کوهستانی و رفع محاصره کنونی «کریدور لاچین» تنها راه ارتباط زمینی بین این منطقه و سایر نقاط جهان، شدت گرفته است. علاوه بر این، آذربایجان در حال افزودن تقاضاهای جدید در چارچوب مذاکرات است. آخرین مورد مربوط می‌شود به بازگشت آذری‌های اخراج‌شده از قره‌باغ کوهستانی پس از سال 1918 و همچنین پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 هنگامی که اعلام استقلال قره‌باغ کوهستانی منجر به اولین درگیری بر سر حاکمیت منطقه محصور بین آذربایجان و روسیه شد. بنابر اظهارات باکو، در حدود 200 هزار آذری به اصطلاح «غربی» با توجه به اصل عمل متقابل شامل حقوقی مشابه حقوق ارامنه محلی می‌شوند. باکو همچنین مدعی است که در صورت به‌رسمیت‌شناختن حاکمیت آذربایجان در منطقه، ساکنان منطقه را مانند شهروندان آذربایجان خواهد دانست. با وجود این، مقامات ارمنستان در این مورد تردید دارند. ایروان این درخواست را به عنوان یک مانور سیاسی برای کاهش دامنه مطالبات خود برای ساکنان قره‌باغ رد کرده است. با توجه به برآورده‌نشدن تقاضاهای فزاینده ارضی و قومی باکو و حل‌نشدن مشکلات، احتمال دارد آذربایجان مانند «جنگ 44 روزه» در پاییز 2020 به زور متوسل شود. لفاظی‌های آذربایجان به‌طور خطرناکی در حال افزایش است. الهام علی‌اف چند روز قبل از تبادل نظر با آنتونی بلینکن بار دیگر به صراحت یادآور شد که قره‌باغ چه سرنوشتی باید داشته باشد. بنا بر عقیده او ارمنستان باید با امضای معاهده صلح، قره‌باغ را به عنوان سرزمین آذربایجان به رسمیت بشناسد. آذربایجان امنیت ارامنه منطقه را به پذیرش تمامی شروط تحمیل‌شده از سوی باکو از جمله تعیین مرزها مشروط می‌کند. بنابراین، تنها تقویت مذاکره بین دو کشور تحت حمایت قدرت‌های خارجی با مشارکت پایدار می‌تواند آخرین سنگر در برابر جنگ باشد. با این حال، کل روند دیپلماتیک با گشایش دو کانال اصلی پیچیده می‌شود: یکی توسط اروپایی‌ها با حمایت ایالات متحده و دیگری توسط روسیه. ایران نیز به عنوان همسایه قدرتمند ارمنستان و آذربایجان (مانند ترکیه) به صورت کم‌وبیش رسمی در صفحه شطرنج حضور دارد. به نظر می‌رسد آذربایجان و ارمنستان هر دو طرفدار مذاکرات تحت حمایت غرب هستند. از سوی دیگر نمی‌توان روسیه را با توجه به ریشه‌های آن در قفقاز و حضور نیروهای حافظ صلح کنار گذاشت. آنتونی بلینکن در اواخر ماه مارس تماس‌های تلفنی خود را با نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف چند برابر کرد، درحالی‌که سرگئی لاوروف همتای ارمنی خود را در مسکو پذیرفت. وزارت امور خارجه فرانسه نیز در حال برنامه‌ریزی برای سفر رسمی نمایندگان خود به دو کشور در هفته‌های آتی است. با این حال، تحریکات دیپلماتیک بدون نتیجه باقی مانده است. با وجود فشار واشنگتن، رئیس‌جمهور آذربایجان با انعطاف‌ناپذیری محاصره را انکار و استدلال می‌کند که صلیب سرخ و نیروهای حافظ صلح روسیه می‌توانند آزادانه در حرکت باشند. وی همچنین ارمنستان را متهم به نقض توافق‌نامه 2020 با صدور مجوز حضور 10 هزار سرباز ارمنی در منطقه محاصره می‌کند. البته این آمار منبع معتبری ندارد و باید در ذکر آن احتیاط شود. علی‌اف تا آنجا پیش می‌رود که به‌طور ضمنی مسئولیت تشدید تنش در مأموریت ناظران اروپایی را که حضورشان برای وی مطلوب نیست، رد می‌کند. بنا بر اظهارات وی، این ناظران به عنوان پوششی برای انتقال تسلیحات بین ارمنستان و قره‌باغ کوهستانی عمل می‌کنند. در حال حاضر روند مذاکرات متعادل دشوار به نظر می‌رسد، زیرا مواضع دو طرف متخاصم درباره مشروعیت و اهداف خود بسیار متفاوت است. ارمنستان برای تضمین حقوق و امنیت ارامنه قره‌باغ، حضور بین‌المللی و ایجاد منطقه غیرنظامی را محور خواسته‌های خود قرار می‌دهد. در مقابل، آذربایجان ضمن رد هرگونه حق نظارت خارجی بر این باور است که وضعیت منطقه محصور تنها باید بین ساکنان آن و باکو تعیین شود. نیکول پاشینیان با انعکاس خوش‌بینانه مواضع آمریکا وعده صلح با آذربایجان و عدم تشدید تنش در آینده را می‌دهد. درحالی‌که سیگنال‌های هشدار متعدد است و سیاست‌مداران و دیپلمات‌های ارمنی هوشیار هستند، افکار عمومی ارمنستان نیز از این سخنان عجیب شگفت‌زده شده است. در واقع آذربایجان قبلا نشان داده است که پس از 30 سال تلاش دیپلماتیک از طریق گروه مینسک، تردیدی در استفاده از زور برای حل‌وفصل مناقشه ارضی ندارد. در واقع این روند از قبل توسط جنگ 44 روزه آغاز شده است و در حال حاضر باکو آرزوی تکمیل آن را دارد. جلوگیری از وقوع جنگ مستلزم واکنش پیشاپیش جامعه بین‌المللی است.