پاکستان بر لبه پرتگاه

مریم جعفری- فضای دوقطبی سیاسی در پاکستان یکی از پرتنش‌ترین دوران‌ خود را سپری می‌کند. شهباز شریف، نخست‌وزیر این کشور، با بحران اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند که در لبه پرتگاه قرار دارد. هم‌زمان جامعه پاکستان از نظر سیاسی دوقطبی شده است و علاوه بر آن میلیون‌ها نفر هنوز آسیب سیل‌های ویرانگر سال گذشته را از سر می‌گذرانند. در چنین شرایطی حملات تروریستی هم در پاکستان رو به افزایش گذاشته است. در تازه‌ترین تحول که نشان از اوج‌گیری تنش سیاسی در این کشور است، نخست‌وزیر پیشین پاکستان و رهبر حزب تحریک انصاف، روز گذشته در مجتمع قضائی اسلام‌آباد پایتخت پاکستان به دست نیروهای پلیس پاکستان بازداشت شد. «عمران خان» ساعتی پیش از رفتن به سمت دادگاه، در ویدئویی که در توییتر منتشر کرد، گفت دولت شهباز شریف در تلاش است او را بازداشت کند تا مانع فعالیت کمپین انتخاباتی او شود، چون در انتخابات برنده خواهد شد. فرماندهی پلیس اسلام‌آباد در توییتی نوشت که عمران خان در ارتباط با پرونده «قادر ترست» که یک پرونده اتهام فساد و اختلاس است، بازداشت شده است. پلیس اسلام‌آباد افزود که اوضاع عادی است و هرگونه اقدام به شورش با پاسخ پلیس مواجه خواهد شد. صفحه رسمی حزب تحریک انصاف با اعلام خبر بازداشت عمران خان، از مردم پاکستان خواست که برای دفاع از او به خیابان‌ها بیایند. تصاویر منتشر‌شده در رسانه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که هواداران عمران خان در نقاط مختلف اسلام‌آباد، ازجمله محل نگهداری عمران خان تجمع کرده‌اند و علیه دولت شهباز شریف شعار می‌دهند. فؤاد حسین، از اعضای ارشد حزب تحریک انصاف، در توییتی نوشت: «نخست‌وزیر سابق، عمران خان، از ساختمان دادگاه ربوده شد. تعداد زیادی وکلا و مردم عمومی شکنجه شده‌اند. عمران خان توسط افراد ناشناس به مکان نامعلومی برده شده است». اکسپرس تریبون، روزنامه پاکستانی، نوشت که دادگاه عالی اسلام‌آباد پس از مطلع‌شدن از بازداشت عمران خان به دست پلیس، دستور داده است که مشخص شود چه کسی در پشت اقدام به دستگیری عمران خان قرار دارد. تصاویر منتشرشده در رسانه‌های اجتماعی نشان می‌دهد عمران خان در حالی که در ساختمان دادگاهی در اسلام‌آباد نشسته است، نیروهای پلیس وارد ساختمان می‌شوند و او را با خود می‌برند. وکیل عمران خان که در دادگاه حضور داشت، در نتیجه خشونت پلیس زخمی شد. پلیس اسلام‌آباد عمران خان را پس از بازداشت به دفتر ملی پاسخ‌گویی در راولپندی منتقل کرد. عمران خان سال گذشته و پس از آنکه در پارلمان رأی عدم اعتماد دریافت کرد، از قدرت برکنار شد. او در یک سال گذشته چندین بار تظاهرات گسترده علیه دولت شهباز شریف راه‌اندازی کرده است. عمران خان در اوایل نوامبر ۲۰۲۲، در حمله مسلحانه‌ای که در جریان تظاهرات صورت گرفت زخمی شد. عمران خان دولت شهباز شریف را به حمله متهم کرد و گفت شهباز شریف و مقام‌های امنیتی او قصد حذف فیزیکی او را کرده‌اند.

وضعیت پاکستان در دهه‌های اخیر تا این اندازه حساس نبوده است. این کشور گرفتار مصائب مختلف است، اما سیاست‌مداران و نهادها بر سر اینکه چه کسی باید پاکستان را اداره کند سرگرم جنگ قدرت هستند.

مایکل کوگلمن، مدیر مؤسسه آسیای جنوبی در مرکز ویلسون به رویترز می‌گوید: «آنچه این وضعیت کنونی را بی‌سابقه می‌کند، پس‌زمینه بحران‌های جدی دیگر است. پاکستان آن‌قدر آسوده‌خیال نیست که بگوید این بحران سیاسی حاشیه‌ای بیش نیست و در نهایت به همان‌جایی که اوضاع باید باشد خواهیم رسید».

اقتصاد پاکستان مشکل دارد. ذخایر خارجی آن که هزینه واردات از‌جمله سوخت را پرداخت می‌کند، به یکی از پایین‌ترین سطوح در دهه‌های اخیر کاهش یافته است. جلسات با صندوق بین‌المللی پول در اوایل سال جاری هنوز به توافقی برای آزادکردن ۱.۱ میلیارد دلار از مبالغ حیاتی منجر نشده است.

در همین حال، گروه‌های شبه‌نظامی و تروریستی به حملات خود ادامه می‌دهند و اغلب نیروهای امنیتی را هدف قرار می‌دهند. نیروهای مسلح پاکستان اخیرا اعلام کردند در سال ۲۰۲۳ تاکنون ۴۳۶ حمله تروریستی رخ داده است و گروه‌های شبه‌نظامی به‌طور مرتب اطلاعیه‌هایی را منتشر می‌کنند که تعداد کسانی را که بنا بر ادعای خودشان کشته یا زخمی کرده‌اند و سلاح‌هایی را که در سراسر کشور به دست آورده‌اند، نشان می‌دهند. تورم فزاینده مواد غذایی را به این موارد اضافه کنید، به علاوه این واقعیت که پاکستان هنوز گرفتار آسیب‌های ناشی از سیل‌های سال گذشته قبل از شروع دوباره باران‌های امسال است و همچنان پرسش‌های بزرگی هستند که سیاست‌مداران باید به آنها پاسخ دهند. محمل سرفراز، یک تحلیلگر سیاسی می‌گوید: «بی‌ثباتی سیاسی کار را برای کل نظام سخت‌تر می‌کند. نظام در پاکستان در حال فروپاشی است. اگر این اتفاق بیفتد، به نفع کسی نخواهد بود؛ نه احزاب سیاسی و نه مردم پاکستان».

تحلیلگران می‌گویند جرقه وضعیت فعلی زمانی زده شد که عمران خان در آوریل ۲۰۲۲ در یک رأی عدم اعتماد از سمت خود به عنوان نخست‌وزیر برکنار شد. کوگلمن می‌گوید: «خان از پذیرش آن امتناع کرد و کاملا واضح بود که دولت نیز قرار نیست فعالیت و تحریک خان را نادیده بگیرد». عمران خان با راه‌اندازی مجموعه‌ای از تظاهرات‌ها در سراسر کشور و راهپیمایی طولانی به سمت اسلام‌آباد، پایتخت، پاسخ داد. تعداد پرونده‌های قضائی علیه او در حال افزایش است -‌حزب تحریک انصاف پاکستان می‌گوید بیش از صد پرونده وجود دارد‌- و اتهامات در آنها شامل تروریسم، فساد و اهانت به دادگاه است. اما نخست‌وزیر سابق این موضوع را بخشی از کارزار انتخاباتی خود قرار داده و دولت را به زندگی بر اساس «قانون جنگل» متهم کرده است. وزرای دولت نیز به نوبه خود عمران خان را متهم کرده‌اند که از روی خودخواهی و خودشیفتگی عمل می‌کند.

پلیس اسلام‌آباد تا قبل از بازداشت او در روز گذشته، دو بار به خانه او در لاهور رفته بود تا او را دستگیر کند، زیرا او بارها در دادگاه حاضر نشده بود. در طرف دیگر، عمران خان نیز دولت را به دادگاه کشانده است. حزب او در تلاش برای تحمیل برگزاری انتخابات سراسری، دو مجمع استانی کشور را منحل کرد. با ناکام‌ماندن برنامه انتخابات، درخواست تجدیدنظر کرد. پرونده هنوز در دیوان عالی کشور در جریان است. این دعواهای دادگاهی مداوم، قوه قضائیه را دچار شکاف کرده است. دولت برخی از قضات را به جانب‌داری به نفع عمران خان متهم کرده و چنددستگی و اختلافات خشمگینانه منجر به بیم از بروز بحران قانون اساسی شده است.

احمد بلال، تحلیلگر سیاسی و رئیس مؤسسه توسعه قانون‌گذاری و شفافیت پاکستان به بی‌بی‌سی‌نیوز می‌گوید: «خان اجازه نمی‌دهد دولت به کارها و مسئولیت‌های خود بپردازد. تمام تمرکز این دولت بر حفظ موجودیتش بوده است». بلال می‌گوید: «عمران خان آماده سازش واقعی نیست». او استدلال می‌کند که ناتوانی خان در انجام این کار نتیجه معکوس دارد و حتی ممکن است در درازمدت به او آسیب برساند. برخی فکر می‌کنند که این بن‌بست نیز نشانه‌ای از شکست نهادهای پاکستان است. سرفراز می‌گوید: «هیچ گروهی نمی‌تواند میانجیگری کند. حاکمیت اعتبارش را از دست داده است». حاکمیت تعبیری است که اغلب برای اشاره به ارتش و سرویس‌های اطلاعاتی پاکستان استفاده می‌شود. ارتش نقش برجسته‌ای در سیاست داشته است؛ گاهی اوقات قدرت را در کودتاهای نظامی به دست می‌آورد و در موارد دیگر، امور را از پشت صحنه هدایت می‌کند.

بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که پیروزی عمران خان در انتخابات ۲۰۱۸ با کمک ارتش اتفاق افتاد. اکنون در اپوزیسیون، او یکی از سرسخت‌ترین منتقدان آن است و تحلیلگران می‌گویند محبوبیت ارتش کاهش یافته است.کوگلمن می‌گوید: «نشانه‌های واضحی وجود دارد که نشان می‌دهد در ارتش اتفاق‌نظری بر سر مسیر درست پیش‌رو وجود ندارد. احساس من این است که رهبران ارشد ارتش خوشحال می‌شوند که دیگر او را درگیر سیاست نبینند، در حالی که بسیاری از عناصر در رده‌های پایین و متوسط ارتش از حامیان بزرگ خان هستند. خان سیاست را دوقطبی کرده است، جامعه را دوقطبی کرده و ارتش را نیز دوقطبی کرده  که انجام آن کار دشواری است».

‌چشم‌انداز پیش‌رو

قرار است امسال انتخابات سراسری برگزار شود، اما بیم آن می‌رود که به همان دلایلی که انتخابات مجلس استانی به تأخیر افتاد -‌بودجه ناکافی و وضعیت امنیتی‌- این انتخابات نیز به تأخیر بیفتد. بلال می‌گوید که این بسیار خسارت‌آور است. «من فکر می‌کنم که این امر بسیار مایه تأسف خواهد بود و احتمالا به روند دموکراتیک در پاکستان آسیب می‌رساند، شاید به شیوه‌ای ترمیم‌ناپذیر. ما هرگز شاهد به تعویق افتادن انتخابات نبوده‌ایم». دولت و حزب تحریک انصاف عمران خان قبلا درباره انتخابات گفت‌وگو کرده‌اند. در حالی که توافق مشترکی وجود دارد که انتخابات سراسری و استانی باید هم‌زمان برگزار شود، هنوز توافقی در مورد زمان وقوع آن وجود ندارد. اما به گفته سرفراز، حتی توافق در مورد تاریخ‌ها نیز ممکن است کافی نباشد. او با این استدلال که اگر هر دو طرف دقیقا ‌آنچه را که برای منصفانه نگه‌داشتن انتخابات انتظار دارند مشخص نکنند، هر دو نتیجه را به چالش می‌کشند و به چند‌دسته‌کردن کشور ادامه می‌دهند، می‌گوید: «حتی اگر انتخابات هم‌اکنون برگزار شود، تا زمانی که احزاب سیاسی تصمیم نگیرند خطوط قرمزشان چیست، راه‌حلی برای مناقشه وجود نخواهد داشت». حالا دیگر نوبت سیاست‌مداران است که به توافقی برسند و این هم کاری است دشوار در کشوری که آکنده از شکاف‌های سیاسی است. سرفراز می‌گوید: «شما رقیب سیاسی هم هستید، دشمن شخصی هم نیستید. وقتش رسیده است امور را به پیش ببریم و با هم گفت‌وگو کنیم تا تمام نظام از هم نپاشیده است».