یادداشتی از ضیاء موحد درباره کتاب «غزل اجتماعی معاصر» تألیف مهدی مظفری‌ساوجی
انتخابی از بهترین غزل‌های اجتماعی معاصر فارسی
کتاب «غزل اجتماعی معاصر» در ۴ جلد و ۲۵۰۸ صفحه، اثری است به دلایل مختلف بسیار تأمل‌انگیز. مهدی مظفری‌ساوجی، شاعری با چند دفتر شعرِ موفق، با جوایز متعدد و گفت‌وگوهای خواندنی با نام‌آوران هنر و ادبیات، چهره‌ای است تثبیت‌شده در ادبیات معاصر.
یک: کتاب «غزل اجتماعی معاصر» در ۴ جلد و ۲۵۰۸ صفحه، اثری است به دلایل مختلف بسیار تأمل‌انگیز. مهدی مظفری‌ساوجی، شاعری با چند دفتر شعرِ موفق، با جوایز متعدد و گفت‌وگوهای خواندنی با نام‌آوران هنر و ادبیات، چهره‌ای است تثبیت‌شده در ادبیات معاصر. در سه چهار سال اخیر نیز، شاهد نگارش کتابی از او با عنوان «متافیزیک شعر» بوده‌ام که به‌زودی در سه جلد وزیری و در حدود دو هزار صفحه منتشر خواهد شد. آنچه آثار او را چشمگیر می‌کند، زمانِ به‌واقع عظیمی است که مصروف هر یک از آثار خود کرده است. ظاهرا طول روزهای او بیش از طول روزهای معمول است. نمونۀ بارز این تلاش را در این چهار جلد به‌وضوح می‌توان دید. و این آغاز ماجراست.
این کتاب شامل نمونه‌های بعضاً معروف غزل‌های اجتماعی است در فاصلۀ ۱۲۸۵ (انقلاب مشروطه)، تا ۱۴۰۰ شمسی، یعنی ۱۱۵ سال.
دو: مؤلف در این اثر، که محدوده‌ای بیش از یک‌صد سال را دربرمی‌گیرد، از بالغ بر ۶۰۰ شاعر نام برده و از آنها در مجموع، ۲۷۲۸ غزل انتخاب کرده است. اما ترتیب گنجاندن این شاعران در مجلدات چهارگانۀ کتاب به شرح ذیل است:
جلد یکم: از ۱۲۸۵ (انقلاب مشروطه) تا ۱۳۳۲ (کودتا).
جلد دوم: از ۱۳۳۲ (کودتا) تا ۱۳۵۷ (پیروزی انقلاب).
جلد سوم: از ۱۳۵۸ (پیروزی انقلاب) تا ۱۴۰۰.
البته جلد سوم را به دلیل انبوه غزل‌سرایان، دو بخش کرده و به هر بخش یک جلد اختصاص داده است؛ در این جلد نیز مانند جلدهای اول و دوم، ترتیب قرارگرفتن شاعران، الفبایی است. توضیح آنکه بخش اولِ جلد سوم از علی آبان شروع و به سید ضیاءالدین شفیعی ختم می‌شود. و بخش دومِ جلد سوم با محمدرضا شفیعی‌کدکنی آغاز و با ناهید یوسفی به پایان می‌رسد.
سه: چنان‌که دیده می‌شود شاعران، در مجلدات این کتاب، به لحاظ تاریخی، در سه دوره طبقه‌بندی شده‌اند و مبنای این تقسیم، وقایع سیاسی است. این همان مبنای قدیمی تاریخ ادبیات نویسی انگلیسی است که میراث آن به ادوارد براون می‌رسد و از آنجا با رضازاده شفق و ذبیح‌الله صفا ادامه می‌یابد. این روش، عیب‌های واضحی هم دارد. مهم‌تر از همه اینکه تاریخ ادبیات نیست، تاریخ سیاسی ادبیات است. البته مظفری‌ساوجی مدعی تألیف تاریخ ادبیات ایران در ۱۱۵ سال از مشروطه تا ۱۴۰۰ شمسی نیست، به‌خصوص که به قالب‌های دیگر شعر ایران مانند قطعه، قصیده و اشکال دیگری که بیش از غزل نمایندۀ تحول زبان و بیان شعر اجتماعی است نپرداخته و دیگر آنکه برای رفع انتقاد مقدر، مقدمه‌ای ۲۰۰ صفحه‌ای به کتاب افزوده و از سبک‌های متنوع شعر ایران و ویژگی‌های آنها به‌تفصیل سخن گفته است. در واقع این مقدمه، نمایندۀ اِشراف او بر شعر کلاسیک و معاصر ایران و بیانگر حضور ذهن او در این عرصه است.
چهار: دربارۀ غزل‌های منتخب مظفری، حرف و حدیث فراوان است. این غزل‌ها بیشتر سؤال برمی‌انگیزند تا به سؤالی پاسخ دهند و این به خاطر گستردگی کار اوست. کم نیستند خوانندگانی که با این غزل‌ها زندگی کرده‌اند، به‌خصوص که مظفری‌ساوجی شعرشناس است و انتخاب‌های او دقیق و اغلب از بهترین غزل‌های معاصر زبان فارسی است. البته مخاطب گاهی در این کتاب با غزل‌هایی هم مواجه می‌شود که آن قوت و غنا را ندارند و حتی سرایندگان‌شان هم خود را در ردیف غزل‌سرایان معروف نمی‌دانند. اما همچنان‌که مؤلف، در مقدمۀ خود اشاره کرده، به این مسئله وقوف داشته و در واقع، برای نمایاندن سیر طبیعی و منظم غزل اجتماعی معاصر از ذکر آنها ناگزیر بوده است.
اما چند سؤال از خواننده:
۱-چند درصد این غزل‌ها تقلیدی و گرفتار تسلط وزن و قافیه‌اند؟
۲-آیا غزل‌ها نشانۀ تحول تازه‌ای در غزل‌سرایی ایرانند؟
۳-آیا شعر غنایی سنتی غزل، آینده‌ای دارد؟
در هر صورت این ۴ جلد غزل فارسی می‌تواند آغازی باشد برای پژوهش‌های ادبی و فراهم‌آوردن مصادیق مثبت یا منفی برای پژوهندگان آینده. سعیش مأجور و مشکور باد.
