فقدان یک نخبه علمی

حسن فتاحی: عشق اگر خیمه زند مُلک جهان این‌همه نیست

یار اگر جلوه کند دادن جان این‌همه نیست

فروغی بسطامی

هنوز چندساعتی از خبر فوت دانشمند و مدیر ارشد ایرانی، دکتر فیروز نادری نمی‌گذرد که تمام شبکه‌های خبررسانی و همه افرادی که او را می‌شناختند، اندوهگینانه خبر درگذشت ایشان را بازنشر کرده‌اند. فیروز نادری را از سال‌های دبیرستان می‌شناختم و می‌دانستم در ناساست. آن روزها اینترنت به شکل امروزی‌اش در کار نبود تا بیشتر درباره‌اش بدانم. سال‌ها گذشت و دکتر فیروز نادری در ناسا سمتی مهم را کسب کرد و مدیر پروژه‌های مهم سامانه‌ خورشیدی شد. اوج درخشش فیروز نادری در پروژه‌های مربوط به سیاره بهرام یا مریخ بود. اجازه دهید این‌طور بگویم که سازمان ناسا، در حال حاضر مهم‌ترین پروژه‌هایش درباره سامانه خورشیدی است و در صدر آن سیاره بهرام؛ بنابراین برگزیدن فردی که بتواند چنین پروژه‌هایی را پیش ببرد کاری دشوار است. مدیر چنین پروژه‌هایی باید بتواند چندین ویژگی داشته باشد. هم از دانش فنی کافی برخوردار باشد، هم توان مدیریتی بالایی داشته باشد، هم توان ارتباطی با نیروهای کاربلد را داشته باشد و هم مرد تصمیم‌های دشوار باشد. تصمیم‌هایی که نیاز به خلاقیت و جسارت دارد. فیروز نادری که حالا کمتر از 48 ساعت از فوتش می‌گذرد، آن فرد برگزیده بود که توانست در ناسا، بهترین‌ها را به کار گیرد و مرزهای دانش و فناوری را جابه‌جا کند. من برای نخستین‌بار با هماهنگی یکی از دوستانم در دارپا که سازمان پروژه‌های پیشرفته دفاعی است، این بخت بلند را داشتم که با دکتر نادری هم‌کلام شوم. یک شب دکتر نادری گرامی، وقت گذاشتند و چندین ساعت برای ما از ناسا و پروژه‌هایش گفتند. از روند برخی پروژه‌ها در ناسا تا روند کشف زیست فرازمینی برایمان گفتند. من تا مدت‌ها ذهنم درگیر گفته‌های ایشان بود. چند وقت بعد از طریق یکی از دوستانم برایش از کتاب‌هایم فرستادم. زنده‌یاد دکتر نادری را در شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کردم و شگفت‌زده بودم مردی در 77‌سالگی این‌چنین سرزنده و پرتکاپو مسائل دانشی و نیز اجتماعی را دنبال می‌کند. 

‌فیروز نادری کیست

فیروز نادری به تاریخ پنجم فروردین سال 1325 خورشیدی در شیراز به دنیا آمد؛ یک سال پس از پایان جنگ جهانی دوم. دبستان را در شیراز و دبیرستان را در تهران و در مدرسه‌ای ایتالیایی به پایان برد. به سال 1964م. یعنی پنج سال پیش از اینکه آمریکایی‌ها قدم بر ماه بگذارند، رهسپار آمریکا شد. کارشناسی مهندسی برق را از دانشگاه ایالتی آیووا گرفت و دو سال در سانتا‌باربارا کار مهندسی کرد. سپس به دانشگاه کالیفرنیای جنوبی پیوست و کارشناسی‌ ارشد و دکترای مهندسی برق را به ترتیب در سال‌های 1972م. و 1976م. دریافت کرد. پس از پایان دانش‌آموختگی، از آنجایی ‌که هم‌زمان بود با اوج روند شتابان ایران در توسعه صنعتی و نظامی، فیروز نادری به ایران بازگشت و در مرکز پژوهش‌های سنجش از راه دور، مدیر فنی شد. از آن دوره، در صفحه ویکی‌پدیا روزنامه‌ای با نام رستاخیز وجود دارد که در صفحه 10 آن، عکسی از فیروز نادری جوان دیده می‌شود و تیتر پررنگ و درشت «ایران در پیشرفته‌ترین و پیچیده‌ترین پروژه‌های علمی». پس از رویداد بهمن سال 57، هنوز تیرماه سال 58 تمام نشده بود که فیروز نادری جوان برای همیشه ایران را به‌ سوی آمریکا ترک کرد و هرگز به سرزمین مادری‌اش بازنگشت. نادری از شهریورماه 1979م. تا زمستان سال 2016م. و پس از 36 سال کار و پژوهش و مدیریت در سمت‌های بالا، بازنشسته شد. داستان مدیریت او در ناسا، خود به ‌اندازه یک کتاب گفتنی دارد که برای زمان دیگری موکول می‌کنیم. پس از بازنشستگی دوره مهم دیگری از کارهای اساسی او آغاز شد. در گفت‌وگویی با پروژه میراث کلتک، گفته بود پس از بازنشستگی مهم‌ترین کارش راهنمایی و مشاوره پژوهشگران جوان است و کمک به آنان تا استارت‌آپ‌های نوآورانه‌شان را برای پیشبرد دانش و فناوری راه‌اندازی کنند. او گفته بود اگرچه

فرزند ژنتیکی ندارد، اما تمام جوانان پرتلاش پژوهشگر و به‌ویژه جوانان ایرانی را فرزند نازنین خود می‌داند.

‌مرد پرابهت ناسا

اگر بخواهیم درباره جایگاه و دستاوردهای فیروز نادری در ناسا بگوییم، باید به کوتاهی جایگاه شغلی و سازمانی او را معرفی کنیم. او مدیر اصلی برنامه‌های سیاره بهرام یا مریخ در ناسا بود و نیز معاون مدیر آزمایشگاه پیشرانش جت. اجازه دهید کمی بیشتر توضیح دهیم. در سازمان ناسا در دوره‌ای که فیروز نادری مدیر پروژه‌های سامانه خورشیدی شد، مهم‌ترین بخش، همین بخش کاوش‌های سامانه خورشیدی و در رأس آن سیاره بهرام بود. در چند مأموریت تا پیش از مدیریت نادری، پروژه‌ها با شکست مواجه شده بود؛ اما آمدن نادری روحی در آن دمید و چندین پروژه موفقیت‌آمیز با رهبری او به سرانجام رسید. از سوی دیگر او مشاور و راهبر یا استراتژیست استارت‌آپ‌هایی بود که کارشان با فناوری‌های پیشتازانه بود. اما اجازه دهید کمی با جزئیات بیشتر به زندگی کاری زنده‌یاد دکتر نادری در ناسا نگاهی بیندازیم. او کارش را با عنوان مهندس سامانه‌های ارتباطی آغازید. چکیده کارهای او شامل توسعه سامانه‌های سنجش از راه دور، هم در زمین و جو و هم در سامانه‌های اخترفیزیکی بود. رصدخانه سنجش از راه دور تا پایش سیاره‌های فراخورشیدی، از گستردگی کاری-مدیریتی زنده‌یاد نادری حکایت دارد. بین سال‌های 1980 تا 1990 میلادی، او در پروژه‌های بزرگی همچون مخابرات از راه دور تلفن‌های همراه و پراکندگی‌سنجی جو اقیانوسی برای پیش‌بینی آب‌وهوا کار کرد. در این مدت همواره ارتقای شغلی داشت و جوایزی را نیز بابت کارها و مدیریت خوبش دریافت کرد. پس از دهه 90 میلادی تمرکز دکتر نادری در ناسا روی پروژه‌های بلندپروازانه اخترشناسی-سیاره‌شناسی بود. سیاره بهرام برای همیشه با نام دکتر فیروز نادری گره‌خورده و درهم‌تنیده شده است. در آوریل سال 2000 او در جایگاه مدیریت عالی پروژه سیاره بهرام ناسا نشست که پیش از آن دو پروژه با شکست کامل روبه‌رو شده بود و ناسا در چشم افکار عمومی هم در فشار بود. وقتی نادری کار را دست گرفت، برنامه‌ای منسجم و متفاوت و با تکیه بر نیروهای زبده و جوان طرح‌ریزی کرد. بین سال‌های 2000 تا 2012 با مدیریت کم‌مانند نادری شش پروژه بزرگ و مهم درباره بهرام انجام شد؛ چهار فرودگر و دو مدارگرد. ناسا با مدیریت او مرزهای دانش بشر را نه‌تنها درباره بهرام جابه‌جا کرد، بلکه راه را برای کشف‌های دیگر گشود. او چگونه مدیریت‌ کردن پروژه‌ها را در ناسا ارتقا داد و به همین دلیل بود که بالاترین و ممتازترین نشان ناسا را دریافت کرد. پس از پروژه‌های موفقیت‌آمیز نادری در بهرام، او به‌عنوان معاون مدیر آزمایشگاه پیشرانش جت، موسوم به جِی‌پی‌ال منصوب شد. در اینجا هم کار نادری متمایز و شاخص بود. او مسئول تدوین استراتژی‌ها یا راهبردها و نیز چگونگی تأمین فناوری‌های لازم برای پروژه‌های جسورانه بود. گفتن این نکته ضروری است که برخی از فناوری‌ها در دنیا و به‌ویژه در ناسا، برای نخستین‌بار و فقط برای ناسا و پژوهش‌هایش ساخته می‌شوند. در ساخت فناوری‌های آن هم برجسته‌ترین فن‌آوران و پژوهشگران و دانشگاه‌ها همکاری دارند. اگر بخواهیم در مهارت و ظرافت مدیریت شادروان فیروز نادری به کوتاهی جمله‌ای بگوییم، این است که مدیریت بر مجموعه‌ای از سامانه‌های پیشرفته با باهوش‌ترین مهندسان و پژوهشگران کاری بس دشوار است. کاری که او به‌خوبی از عهده‌اش برآمد. در پنج سال پایانی حضور نادری در جی‌پی‌ال، مدیر ارشد پروژه‌های اکتشافی سامانه خورشیدی بود. او مدیر ارشد پروژه‌هایی بود که علاوه بر هزینه‌های چند میلیارد دلاری‌اش برای کشف مرزهای سیاره‌های برجیس و کیوان و چند ماه آنان، ازجمله ماه اروپا، یکی از ماه‌های سیاره برجیس یا هرمز یا همان مشتری، هدف مهم دیگری هم داشت؛ باز کردن راه جست‌وجوی زیست فرازمینی. پروژه موفق نه‌تنها خودش دستاوردی درخشان به شمار می‌رود، بلکه راه را برای تأمین بودجه برای پروژه‌های مشابه هم باز می‌کند. به زبان دیگر فیروز نادری در ناسا راه‌هایی را هموار کرد که جسارت و مدیریت بالایی می‌خواست.

‌مرد ایران‌دوست

فیروز نادری که حالا رهسپار سفری در میان سیاره‌ها و ستارگان است، مردی و دانشمندی ایران‌دوست بود. این را نه از سر تعارف می‌گویم که بارها به چشم خود دیده‌ام. او تمام سال‌های کاری خود را در آمریکا به سر برده بود و با صراحت و روشنی از اینکه کشور نوپای آمریکا، در قیاس با سرزمین کهن مادری‌اش، فرصت‌ پیشرفت را به او داده بود، سخن می‌گفت. او در چارچوب متعارف شهروند آمریکا بود؛ اما همواره خود را ایرانی یا ایرانی-آمریکایی می‌نامید. بارها با کسانی روبه‌رو شده‌ام که سال‌های بسیاری از عمرشان را در ایران بودند و سپس مهاجرت کرده‌اند، ولی چنان وانمود می‌کردند که گویی بلد نیستند فارسی حرف بزنند. فیزیک‌دانی را ملاقات کرده‌ام که شاید خیلی‌ها بشناسند؛ اصرار داشت که بلد نیست فارسی حرف بزند. کم نیستند کسانی که 10 مرتبه از جایگاه فیروز نادری پایین‌تر هستند، اما چنان‌اند که گویی سرزمینی با نام ایران را نمی‌شناسند. فیروز نادری از این دست آدم‌های تازه به دوران رسیده نبود. ایران را دوست داشت و با سبک خودش، به هر طریق پیدا و پنهان که می‌توانست به ایران کمک می‌کرد. نکته مهم درباره زنده‌یاد نادری این است که جوانان ایران را بسیار باور داشت و همیشه می‌گفت این نسل جوان ایران را خواهند ساخت و متحول خواهند کرد. او در شبکه‌های اجتماعی و به‌ویژه در بازه‌های حساس، همواره حضور داشت. از دریافت جایزه کارگردان معروف ایرانی، با همراهی انوشه انصاری گرفته تا پیگیری فرستادن پیامی و کمکی برای دبیرستانی که با نام او مزین شده، حضوری پررنگ و پرتکاپو داشت. گفتنی‌های درباره ایران‌دوستی نادری کم نیست و می‌گذارم برای زمانی دیگر و جایی دیگر.

‌میراث فیروز نادری

امروز که در حال نوشتن این یادداشت بلند درباره فیروز نادری هستم، با خود می‌اندیشم میراث این مرد ایران‌دوست چه بود؟ میراثش برای بشر و برای ایران. اگرچه او چند هفته پیش با افت تپش قلب و برخورد سرش با دیوار دچار فلج جسمی شد، اما نامش همچون پرنده‌ای خوش‌آواز همواره به پرواز ادامه خواهد داد. فیروز نادری در ناسا نسل جدیدی از کارآفرینان را ساخت و نسل نویی از مدیران را تربیت کرد که پا جای پای او بگذارند. فیروز نادری در دوره کاری‌اش جایزه‌های مهمی را دریافت کرد؛ اما میراث او فراتر از مدال‌هاست. او کمک کرد تا مرزهای دانش جلوتر بروند. برای سرزمین مادری‌اش ایران، میراثی به مراتب گران‌بهاتر را به یادگار گذاشته است.  او سخنوری دانا و توانا بود. وقتی گفت‌وگویش را با مرکز میراث کلتک می‌خواندم، درمی‌یافتم که تا چه اندازه در کارها به ریزه‌کاری‌ها دقت دارد. فیروز نادری گران‌قدر ایران‌زمین، وجودش برای جوانان و نوجوانانی که در سر رؤیای ستارگان و فضا را دارند،  امیدزا بود. خودش هم این را می‌دانست و به همین دلیل همواره در سخنرانی‌های عمومی یا شبکه‌های اجتماعی حضور داشت. آرزو می‌کنم نام این مرد بزرگ و دوست‌داشتنی همیشه برای ایران پرشکوه باشد. او به‌زودی در خاک خواهد خفت؛ اما برای همیشه در دل کسانی که او را از دور یا از نزدیک می‌شناختند، زنده است. نامش بلند و جاودانه در دفتر دانش و در کتاب میهن.