کنکور زیر سایه آلن دلون

مهران موسوی‌خوانساری: «احمد امانی» اگر در قید حیات باشد حالا 68‌ساله است. او 14 سال داشت که در نخستین کنکور سراسری دانشگاه‌های ایران شرکت کرد. امانی فارغ‌التحصیل دبیرستان خوارزمی شمیران و فرزند یک بازنشسته فرهنگی بود و می‌خواست در رشته اقتصاد یا کشاورزی به تحصیلاتش ادامه دهد.

احمد امانی این شانس را داشت که جوان‌ترین شرکت‌کننده در تاریخی‌ترین کنکور ایران و یکی از حدود 48 هزار داوطلب ورود به دانشگاه باشد که 15 مرداد 1348 تجربه اولین آزمون ورودی سراسری به دانشگاه‌های کشور را از سر گذراند.

 چهارشنبه پرتحرک 54 سال پیش

روز چهارشنبه 15 مرداد 1348 در حالی آغاز شد که به رسم معمول (که هنوز هم پابرجاست) اکران فیلم‌های جدید در سینماها نیز شروع می‌شد. آن روزها سینما کانون جنب‌و‌جوش در شهرها محسوب می‌شد و هر چهارشنبه سردر سینماها رنگ عوض می‌کرد و علاقه‌مندان هنرپیشه‌های مشهور وطنی و فرنگی برای دیدن آنها روی پرده نقره‌ای از بعدازظهر مقابل سینماها صف می‌کشیدند.

آن چهارشنبه اما نه از بعدازظهر بلکه از همان ساعت پنج، شش صبح، در خیابان‌های تهران و شش شهرستان کشور جنب‌و‌جوش زیادی به چشم می‌خورد. این تحرک هم نه در اطراف سینماها و به هدف دیدن روی دلفریب «آلن دلون» و بازی دلچسب «چارلز برانسون» در فیلم «خداحافط رفیق» (یا آن‌طور که ترجمه شده بود «آخرین سکه») بلکه در اطراف 9 حوزه امتحانی در تهران و حول‌و‌حوش دانشگاه‌های شهرستان‌های دیگر مشخص‌تر بود.

کسانی که اواخر دهه 40 شمسی در جریان اخبار روز مملکت قرار داشتند، می‌دانستند که در آن صبح چهارشنبه گرم مرداد‌ماه قرار است نخستین کنکور ورودی 12 دانشگاه و مدرسه عالی دولتی در ایران برگزار شود و این جنب‌و‌جوش غیر‌معمول در شهرها درست به همین دلیل است.

اولین جلسه از اولین روز «نخستین کنکور سراسری دانشگاه‌ها و مدارس دولتی» از ساعت هشت صبح  15 مرداد 1348 با حضور 12‌هزار‌و 964 شرکت‌کننده در تهران و چهارهزارو 818 داوطلب در شهرستان‌های اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، اهواز و ارومیه برگزار شد. مورد امتحانی این حدود 18 هزار نفر که عمدتا «دیپلم ادبی» بودند، «فلسفه، منطق و اخلاق» بود که می‌بایست تا ساعت 9:30 به سؤالات پاسخ می‌دادند. جلسه دوم کنکور هم در همین روز با حضور هشت‌هزارو 191 نفر در تهران و سه‌هزارو 528 نفر در شهرستان‌ها کلید خورد. اینها می‌بایست به سؤالات «عربی» پاسخ می‌دادند.

روز اول کنکور در حالی به پایان رسید که بیشتر 17‌هزار‌و 872 داوطلب شرکت‌کننده از مجموع حدود 48 هزار داوطلب (‌دقیقش را بخواهید 47‌هزار‌و 875 نفر)، رضایتشان را از ساده‌بودن سؤالات ابراز می‌کردند. حتی آن‌طور که در گزارش روزنامه «اطلاعات» از روز اول کنکور سراسری آمده است، اغلب داوطلبان انتظار سؤالات مشکل‌تری را داشته‌اند و دو، سه نفر از داوطلبان دیپلمه رشته ریاضی معتقد بوده‌اند وقت امتحان آن‌قدر زیاد بوده که حوصله‌شان سر جلسه امتحان سر رفته است! با همه این توصیفات، ظاهرا متولیان تاریخی‌ترین کنکور کشور نمی‌خواسته‌اند حداقل برای روز اول نام بدی از خودشان به یادگار بگذارند. تازه این در حالی بود که آنها برای این روز، همه جوانب امنیتی را هم در نظر گرفته و لااقل در تهران کنکور را زیر پوشش بی‌سیم برگزار می‌کردند!

وزارت علوم این بی‌سیم‌ها را از پلیس قرض گرفته بود تا توسط آنها ارتباط حوزه‌های برگزاری کنکور در پایتخت را با یکدیگر و همچنین ستاد مرکزی در وزارتخانه برقرار کند. اتاق معاون وزارت علوم در روز 15 مرداد 1348 به مرکز بی‌سیم تبدیل شده بود. خلاصه که اولین کنکور سراسری قرار بود بدون اما و اگر برگزار شود.

 درس‌های کنکور اول

اولین کنکور در مجموع سه روز ادامه داشت؛ از صبح چهارشنبه 15 مرداد 1348 تا بعدازظهر شنبه 18 مرداد. روز اول در دو نوبت، نوبت اول به «فلسفه، منطق و اخلاق» و نوبت دوم به «عربی» گذشت. روز پنجشنبه در نوبت اول باید از ساعت هشت تا 9 صبح به سؤالات «فارسی» پاسخ داده می‌شد و در نوبت دوم به سؤالات «زبان خارجی» که عمدتا انگلیسی و معدودی زبان‌های دیگر بود. نکته اینکه همه شرکت‌کنندگان روز اول ملزم به حضور در کنکور روز پنجشنبه هم بودند؛ چون سؤالات زبان فارسی و خارجی مشترک بین همه داوطلبان بوده است.

بعد‌از‌ظهر پنجشنبه از ساعت 14:30‌، بیشتر از 20 هزار نفر باید در کنکور «فیزیولوژی جانوری و گیاهی» شرکت می‌کردند و از ساعت 17 هم امتحان «زمین‌شناسی و تکامل» آغاز می‌شدکه تا ساعت 18:15 ادامه داشت.

روز جمعه از ساعت هشت صبح داوطلبان باید کنکور «فیزیک» را از سر می‌گذراندند و از ساعت 10:30 امتحان «شیمی» آغاز می‌شد. بعدازظهر هم نوبت به «جبر و مثلثات» و «حساب استدلالی» می‌رسید.

صبح روز شنبه 18 مرداد 1348 که آخرین روز اولین کنکور سراسری کشور محسوب می‌شد، 20 هزار داوطلب باید به سؤالات «مکانیک، هندسه و مخروطات» پاسخ می‌دادند و در ساعت 16 هم با جمع‌آوری برگه‌های سؤالات امتحان از 9‌هزار‌و 757 داوطلب درس «رسم فنی»، نخستین کنکور سراسری دانشگاه‌ها و مدارس دولتی کشور به‌طور رسمی خاتمه پیدا کرد.

 مصححین و ماشین‌ها

شنبه 18 مرداد که رو به شامگاه گذاشت، جهان از خبر سقوط واحد پول فرانسه و اختلال در بازارهای پولی در حیرت بود. در ایران اما برای آن 47‌هزار‌و 875 نفر که برای تصاحب هشت‌هزار‌و 325 کرسی دانشگاه‌ها و مدارس عالی دولتی رقابت کرده بودند، نه این خبر و نه حتی خبر اینکه «در مریخ موجود زنده وجود دارد»(!) جلب توجه نمی‌کرد. برای اینها فقط یک چیز مهم بود؛ اینکه «اوراق آزمون» از چه زمانی تصحیح می‌شود و نتایج کنکور چه روزی اعلام خواهد شد.

از پایان اولین آزمون سراسری در بعداز‌ظهر شنبه 18 خرداد 1348، فقط 24 ساعت زمان لازم بود تا تمهیدات تصحیح اوراق آغاز شود. این مرحله از روز یکشنبه 19 خرداد 1348 با حضور 500 استاد و دانشیار در محل دانشکده فنی تهران آغاز شد. این استادان در روزگاری که پنکه با مارک «سانیو» هزارو 750 ریال و یک جفت «کفش ملی» مدل «اسنیکرز» 130 ریال قیمت خورده بود، برای تصحیح هر ورقه علوم 24 ریال و برای تصحیح هر ورقه ادبیات 18 ریال حق‌الزحمه دریافت می‌کردند تا مرحله تصحیح اوراق کنکور را تا پایان مرداد به انتها برسانند.

علت طولانی‌شدن این مرحله، یکی این بود که اوراق امتحانی شهرستان‌ها نیز با هواپیما به تهران منتقل شده بود و در مرکز تصحیح می‌شد و دلیل دیگر به ازدیاد سؤالات و شیوه طراحی آنها مربوط می‌شد؛ به‌طوری‌که تعداد سؤالات در هر رشته به 20 سؤال می‌رسید که تازه صد درصد آن هم تستی نبود، بلکه پاسخ بعضی سؤالات در حدود سه تا پنج سطر را شامل می‌شد و کنترل این پاسخ‌ها در عصری که از کامپیوتر خبری نبود، زمان‌بر می‌نمود.

البته تصور نکنید که سال 1348 کلا سالی به دور از فناوری‌های روز بوده است، بلکه در آن سال هم نقش «ماشین» در مراحل بعد از برگزاری کنکور چشمگیر بود.

در گزارش برگزاری اولین کنکور رسمی کشور آمده است که بعد از آنکه 50 استاد و دانشیار کار تصحیح اوراق را به انتها رساندند، در اوایل شهریور این اوراق به اداره آمار تحویل داده شد تا توسط «ماشین الکترونیک» علائم رمز هر ورقه خوانده شده و نمرات داوطلب محاسبه شود. ماجرای علامت رمز روی اوراق هم این بوده که قبل از آنکه اوراق به دست مصححین برسد، برگه مشخصات داوطلب از روی ورقه کنده شده و تنها یک شماره رمز روی آن درج می‌شد که فقط توسط «ماشین» قابل خواندن بود تا به این ترتیب معلوم نشود چه کسی ورق امتحانی چه داوطلبی را تصحیح می‌کند. در مرحله بعد هم «ماشین» نمرات داوطلبان را جمع می‌کرد و قبولی آنها در هر رشته‌ای که انتخاب می‌کرد‌ند، بر حسب نمره‌ای که آورده بودند، اعلام می‌شد.

 زن‌ها، مردها، اطبا و باورها

در اولین کنکور کشور در مجموع 47‌هزار‌و 875 نفر شرکت کردند. از این تعداد 32‌هزار‌و 685 نفر در تهران و مابقی در شش شهرستان به رقابت پرداختند. قریب به اتفاق داوطلبان هم بر‌خلاف شرکت‌کنندگان این روزهای کنکور، پسر بودند که برای 30 رشته تحصیلی ثبت‌نام کرده بودند. البته تعداد شرکت‌کنندگان دختر در بعضی رشته‌ها مانند هنرهای زیبا شامل نقاشی، مجسمه‌سازی، موسیقی و هنرهای تئاتری زیر نظر دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران از تعداد پسران بیشتر بود، در‌حالی‌که در رشته‌ای مانند «الهیات» متقاضی زن اصلا پذیرش نمی‌شد.

برای آنکه نسبت شرکت‌کنندگان پسر و دختر در این کنکور تاریخی بهتر دستتان بیاید، توجه کنید که در روز اول برگزاری کنکور در حوزه اصفهان، از سه‌هزارو 988 داوطلب که در دانشگاه این شهر با یکدیگر به رقابت پرداخته بودند، سه‌هزارو 300 نفر پسر و تنها 688 نفر دختر بود‌ند!

از سویی برای بعضی رشته‌ها مانند «تربیت‌بدنی» یک مرحله آزمون جسمانی هم برای قبول‌شدگان در نظر می‌گرفتند. «رشته‌های پزشکی و امور مربوط به طب» با پذیرش هزارو 75 نفر، بیشترین تعداد دانشجو را به خود اختصاص می‌دادند و رشته «روان‌شناسی هم با پذیرش فقط 75 نفر در رده آخر رشته‌ها از نظر پذیرش دانشجو قرار داشت». بریده‌ای از جامعه آن روزگار: اهمیت‌دادن بسیار به «طب» و تردید‌‌داشتن درباره برخی رشته‌های نسبتا نوظهور.

 در احوالات داوطلبان و والدین

جدا از بحث رشته‌ها، ویژگی‌های شرکت‌کنندگان در اولین کنکور کشور هم در نوع خودش جالب بود. مثلا اینکه در سال 1348 مثل امروز با اینکه توصیه شده بود داوطلبان 30 دقیقه پیش از آزمون به محل حوزه بروند، اما باز هم عده‌ای در دقیقه 90 به حوزه‌های امتحانی می‌رسیدند تا نشان دهند ترک عادت در هر دوره‌ای در ذات ما جایی ندارد.

این در حالی بود که تعدادی اتومبیل در هر حوزه امتحانی آماده شده بود تا کسانی را که دیر به محل امتحان می‌رسیدند، برای اینکه پشت درهای بسته نمانند، به محل امتحان منتقل کنند. با همه اینها باز هم عده‌ای به اولین کنکور نرسیدند؛ چون از ساعت هشت گذشته درهای حوزه‌ها بسته شده و نام اینها به عنوان کسانی در تاریخی‌ترین کنکور کشور ثبت شد که نتوانستند در آن شرکت کنند.

در این میان، وضعیت والدین داوطلبان اولین کنکور سراسری کشور هم دور از توجه رسانه‌های آن روزگار نماند. چنان‌که روزنامه اطلاعات گزارش داده است داوطلبان کنکور در فاصله دو جلسه امتحان که در یک روز برگزار می‌شد‌، به باغ یا محوطه محل برگزاری کنکور می‌رفته‌اند و آنجا با والدین مشتاق و منتظرشان ملاقات می‌کرده‌اند. والدینی که در گفت‌وگوهایشان با خبرنگاران از آنها می‌خواستند به مسئولان وزارت علوم تأکید کنند برای مردودین کنکور سراسری وسیله تحصیل در رشته‌های فنی و حرفه‌ای را در سطح «تکنیسین» و «کمک‌مهندسی» مهیا کنند تا از «هرزرفتن نیروی انسانی این جوانان» جلوگیری شود.

اما جالب آنکه بعضی از همین والدین، خودشان هم داوطلب ورود به دانشگاه بودند؛ چنان‌که در شهر مشهد یکی از شرکت‌کنندگان در کنکور مردی 46‌ساله دارای هشت فرزند بود که تصمیم داشت وارد دانشگاه شود، در‌حالی‌که دو نفر از فرزندانش یکی برای ورود به دانشگاه تبریز و دیگری برای ورود به دانشگاه اهواز ثبت‌نام کرده و هم‌زمان با پدرشان روی صندلی‌های کنکور نشسته بودند!

 و سرانجام پایان ماجرا

یکشنبه 16 شهریور 1348 اگر با پرداخت چهار ریال، یک نسخه از روزنامه «اطلاعات» آن روز را خریداری می‌کردید، می‌توانستید اسامی هفت‌هزارو 319 نفر از قبول‌شدگان خوش‌شانس اولین کنکور رسمی ایران را در هشت صفحه ضمیمه این روزنامه بخوانید که باید خودشان را برای نشستن پشت میز و صندلی دانشگاه‌های کشور آماده می‌کردند.

چهار روز بعد هم اسامی سری دوم قبول‌شدگان که از آزمون‌های عملی و اختصاصی عبور کرده بودند، در همان روزنامه منتشر شد تا به این ترتیب پرونده «نخستین کنکور سراسری دانشگاه‌ها و مدارس دولتی» که از فروردین 1348 با طرح سؤالات باز شده بود، بعد از گذشت پنج ماه در 20 شهریور همان سال بسته شود.