زیر تیغ

پناه‌جویان در سراسر دنیا هرساله چشم به تغییر قوانین مهاجرتی دارند؛ قوانینی که که به آنها اجازه می‌دهد در میان تلاطم‌ها نهایتا جایی برای زندگی پیدا کنند یا عرصه را بر آنها تنگ می‌کند و چاره‌ای جز آوارگی ندارند. انتخابات‌ها و روی‌کارآمدن دولتمردان و سیاست‌های متفاوت موجب می‌شود کورسوی امیدی در دل مهاجران ایجاد شود یا اندک امید آنها بر باد رود. در انگلستان بعد از روی‌کارآمدن «ریشی سوناک» قوانین سختگیرانه مهاجرتی وضع شده ولی آلمان همچنان بهشت پناه‌جویان جهان است. کشورهایی چون ترکیه و یونان و قبرس هم گذرگاه بخش بزرگی از پناه‌جویان جهان هستند و از این رو قوانین خاصی برای پذیرایی یا دیپورت پناه‌جویان دارند.

‌وضعیت پناه‌جویان  در  ایران چگونه  است؟

کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان یکی از مهم‌ترین نهادهای فعال در ایران در زمینه پناه‌جویان است. این کمیساریا پناهنده‌ها را چنین تعریف می‌کند: «پناهندگان افرادی هستند که به دلیل مناقشات یا آزار و اذیت به ناچار خانه‌های خود را ترک می‌کنند. در حقوق بین‌الملل تعریفی برای این افراد وجود دارد و آنها مورد حمایت هستند و نباید به محلی که زندگی و آزادی‌‎شان در خطر است بازگردانده شده یا اخراج شوند». باید توجه شود که میان پناه‌جو و پناهنده تفاوت‌هایی وجود دارد. پناهنده به شهروندان خارجی در یک کشور گفته می‌شود که مدارک اقامتی دریافت کرده‌اند و از سوی کشور میزبان به‌عنوان پناهنده پذیرفته شده‌اند. اما پناه‌جویان به دنبال راهی هستند تا پناهنده به حساب می‌آیند. از این رو در ایران اختلاف فاحشی میان آمار رسمی پناه‌جویان و پناهنده‌ها وجود دارد؛ چراکه ایران سهم بزرگی از مهاجران افغان در ایران را به عنوان شهروند نپذیرفته و آنها به صورت غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند. طبق آخرین آمار اعلام‌شده از سوی دولت، ۷۶۲ هزار پناهنده در ایران زندگی می‌کنند که ۷۵۰ هزار نفر از آنها افغانستانی و۱۲ هزار نفر عراقی هستند. علاوه بر این تخمین زده می‌شود که حدود ۵۸۶ هزار نفر دارنده گذرنامه افغانستان با روادید ایران در ایران زندگی می‌کنند و گفته می‌شود که تعدادی از این افراد کسانی هستند که پیش‌تر کارت آمایش داشته‌اند. در سال ۲۰۲۲ میلادی دولت ایران برنامه سرشماری از تمامی افغانستانی‌های فاقد مدرک در ایران، از جمله افرادی که به‌تازگی به دلیل تحولات افغانستان در ماه آگوست سال ۲۰۲۱ میلادی وارد ایران شده بودند، انجام داد که در نتیجه آن اطلاعات حدود ۲.۶ میلیون افغانستانی ثبت شده است. به گفته دولت حدود ۵۰۰ هزار نفر افغانستانی فاقد مدرک در این برنامه شرکت نکردند. تخمین زده می‌شود از زمان تحولات ماه آگوست ۲۰۲۱ میلادی درمجموع یک میلیون افغانستانی وارد ایران شده‌اند که به موجب آن نیاز به حمایت بین‌المللی افزایش یافته است. ایران میزبان یکی از بزرگ‌ترین جمعیت‌های پناهنده شهری برای یکی از طولانی‌ترین بازه‌های زمانی در جهان است و به مدت چهار دهه مأمنی برای پناهندگان بوده است. پس از گذشت ۴۲ سال از حمله شوروی در سال ۱۹۷۹ میلادی و موج‌های بعدی خشونت، بی‌جاشدگی از افغانستان به عنوان طولانی‌ترین وضعیت پناهندگان تحت پوشش کمیساریا ادامه دارد. حدود پنج میلیون افغانستانی در خارج از کشورشان بی‌جا شده‌‌اند که از این تعداد، ۹۰ درصد توسط جمهوری اسلامی پاکستان و ایران میزبانی می‌شوند. پناهنده‌های افغانستانی در ایران با چالش‌های زیادی مواجه هستند. اگرچه در گفتار رسمی مسئولان فرصت تحصیل و آموزش برای همه آنها فراهم است اما مسئله حق تحصیل آنها در ایران همواره یک چالش بزرگ بوده است. ایران در زمینه پناه‌دادن به مهاجران افغانستانی به سراغ ایده‌هایی مانند کمپ و شهرک‌های حاشیه شهر نرفت و طبق آمارها ۹۹ درصد مهاجران افغانستانی در شهر و روستاهای ایران و در کنار سایر شهروندان زندگی می‌کنند و تنها یک درصد این جمعیت در پناهگاه‌ها و شهرک‌های مخصوص مهاجران ساکن هستند. پناه‌جویان تازه‌وارد افغانستانی عمدتا در مناطق شهری سکونت دارند که توسط دیگر پناهندگان افغانستانی که از پیش‌تر‌ در آن مناطق زندگی می‌کنند حمایت می‌شوند، درحالی‌که تعداد کمتری از این افراد تا زمانی که راه‌حل‌های بلندمدت برای سرپناه این افراد توسط دولت، کمیساریا و شرکای بشردوستانه بررسی می‌شوند، به‌طور موقت در مراکز انتقال میزبانی می‌شوند. دولت جمهوری اسلامی ایران مسئول ثبت و تعیین وضعیت پناهندگی است. وضعیت حقوقی پناهندگان توسط دو سند بین‌المللی تعریف شده است: کنوانسیون ۱۹۵۱ مربوط به وضعیت پناهندگان و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷. جمهوری اسلامی ایران با شروطی بر ماده ۱۷ (اشتغال دستمزدی)، ماده ۲۳ (امداد عمومی)، ماده ۲۴ (قانون کار و تأمین اجتماعی) و ماده ۲۶ (آزادی جابه‌جایی) در ۲۸ جولای ۱۹۷۶ میلادی (برابر با ۶ مرداد ۱۳۵۵) به کنوانسیون ۱۹۵۱ و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷ ملحق شد. در سال 2022 میلادی، فقط 376 پناهنده به افغانستان و دو پناهنده به عراق بازگشتند که با وخیم‌تر‌شدن شرایط امنیتی در افغانستان، این کاهش قابل‌توجه توجیه‌پذیر است.

‌وضعیت پناه‌جویان در اروپا چگونه است؟

کشورهای عضو اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ با درخواست پناهندگی ۱۶۹ هزار و ۶۸ نفر موافقت کردند که این تعداد ۲۲ درصد بالاتر از سال ۲۰۲۱ بود. اداره آمار کمیسیون اروپا (یورواستات) اعلام کرد که در مجموع طی سال گذشته میلادی ۳۸۴ هزار و ۲۴۵ پناه‌جوی واجد شرایط، تحت حمایت کشورهای عضو اتحادیه اروپا قرار گرفتند که این رقم نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۴۰ درصد افزایش یافت. ۴۴ درصد افرادی که در سال ۲۰۲۲ تحت حمایت کشورهای عضو اتحادیه اروپا بوده‌اند، وضعیت پناهندگی دریافت کرده و باقی آنها نیز تحت پوشش محافظت‌های فرعی و کمک‌های بشردوستانه این کشورها قرار گرفته‌اند که در این میان آلمان با ۴۱ درصد بالاترین سهم را داشته است. در میان اتباع کشورهای مختلف که پس از ارائه درخواست پناهندگی در سال ۲۰۲۲ تحت حمایت یکی از ۲۷ عضو اتحادیه اروپا قرار گرفته‌اند، سوری‌‌ها (۱۰۶ هزار و ۸۱۵)، افغان‌ها (۸۷ هزار و ۵۳۰ نفر) و ونزوئلایی‌ها (۲۲ هزار و ۳۵۰ نفر) پرشمارتر از سایرین هستند. البته اکثریت سوری‌ها (۶۸ درصد) و افغان‌ها (۵۵ درصد) تحت حمایت آلمان و اکثر ونزوئلایی‌ها (۹۲ درصد) تحت حفاظت اسپانیا قرار گرفته‌اند. گزارش یورواستات نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۲ در مجموع ۶۳۲ هزار و ۳۶۰ تصمیم بدوی در مورد درخواست‌های پناهندگی به کشورهای عضو اتحادیه اروپا اتخاذ شده که ۴۹ درصد آن حاوی موافقت با اعطای وضعیتی حمایتی و حفاظتی به ۳۱۰ هزار و ۴۰۰ پناه‌جو بوده است. همچنین، از میان ۲۱۸ هزار و ۲۶۰ تقاضای تجدیدنظر ۷۳ هزار و ۸۴۵ مورد یعنی معادل ۳۳ درصد آن به پذیرش درخواست پناه‌جویان منجر شده است. سوری‌ها (۹۴ درصد)، افغان‌ها (۸۵ درصد) و ونزوئلایی‌ها (۷۶ درصد) بالاترین موفقیت را در دریافت رأی موافق کشورها در نخستین بررسی صورت‌گرفته، کسب کرده‌اند. پس از این سه کشور نیز ترک‌ها (۳۶ درصد)، عراقی‌ها (۳۵ درصد)، نیجریه‌ای‌ها (۲۴ درصد)، پاکستانی‌ها (۱۵ درصد)، بنگلادشی‌ها (۱۱ درصد)، کلمبیایی‌ها و گرجی‌ها (هشت درصد) قرار دارند. اما نتایج دادگاه‌های تجدیدنظر نشان می‌دهد که ایرانی‌ها با جلب ۴۴ درصد از آرای مثبت پس از سوری‌ها (۸۰ درصد)، افغان‌ها (۷۵ درصد) در جایگاه سوم قرار گرفته‌اند و پس از آنها نیجریه‌ای‌ها (۳۳ درصد) و عراقی‌ها (۲۸ درصد) حضور دارند.

‌اتحادیه  اروپا  و  اصلاح قوانین پذیرش مهاجر

اورزولا فن درلاین، رئیس کمیسیون اروپا چندی پیش و در جریان سفر رسمی خود به مادرید، پایتخت اسپانیا به مناسبت آغاز دوره شش‌ماهه ریاست این کشور بر شورای اروپا گفت: «معاهدات تأسیس اتحادیه اروپا، بر این کار صحه می‌گذارند و ما به آن عمل می‌کنیم». بر اساس قوانین اروپا، اگر توافقی با رأی موافق حداقل ۵۵ درصد از کشورهای عضو اتحادیه اروپا که حداقل ۶۵ درصد جمعیت کل این اتحادیه را نمایندگی می‌کنند حاصل شود، «اکثریت کیفی» حاصل شده و هیچ‌کدام از کشورها نمی‌توانند آن را وتو کنند. مخالفت لهستان و مجارستان، در واقع در واکنش به توافقی بزرگ برای اصلاح سیستم مهاجرت کنونی بود که در اوایل ماه جاری در نشست وزرای کشور اتحادیه اروپا در لوکزامبورگ حاصل شده بود. این سیستم جدید از «همبستگی اجباری» سخن به میان می‌آورد و به کشورهای عضو سه گزینه برای مواجهه جمعی با جریان‌های مهاجرتی ارائه می‌داد. به عبارت دیگر کشورهای عضو موظف می‌شدند که برای حل بحران مهاجرت به اتحادیه اروپا، یکی از سه گزینه «پذیرفتن تعدادی از پناه‌جویان جابه‌جاشده، پرداخت ۲۰ هزار یورو برای هر متقاضی ردشده یا تأمین مالی پشتیبانی عملیاتی مانند فراهم‌آوری زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل» را انتخاب کنند. دولت‌های ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان و ماتئوش موراویتسکی، نخست‌وزیر لهستان این تصمیم را «کودتا‌گونه» خواندند و خواستار این شدند که هر گام دیگری در جهت اصلاح قوانین مربوط به مهاجرت تنها با «اجماع آرا» و به‌صورت «داوطلبانه» برداشته شود. اما فن درلاین روز دوشنبه با رد این درخواست، بر پایه معاهدات تأسیس اتحادیه اروپا گفت: «بخش‌های نخست و مهم پیمان مهاجرت و پناهندگی نیز بنا بر معاهدات اتحادیه اروپا، با اکثریت کیفی تصویب شده است و دیگر بخش‌ها نیز به همین منوال پیش خواهد رفت». او خاطرنشان کرد اتحادیه اروپا در «نقطه بحرانی» قرار دارد و تغییری که در جو کنونی این اتحادیه به وجود آمده، «اصلاح قوانین مربوط به مهاجرت» را از هر زمان دیگری ضروری‌تر می‌کند. فن درلاین تأکید کرد: «ما می‌خواهیم با هم به جلو حرکت کنیم». محافظت فرعی به افرادی تعلق می‌گیرد که شرایط لازم را برای به رسمیت شناخته‌شدن به عنوان پناهنده ندارند ولی اثبات شده که در صورت بازگشت به وطنشان با خطرات جدی مواجه خواهند شد.