تاریخ شایعه، شایعه در تاریخ

شایعه مثل بسیاری دیگر از امور در جوامع بشری، ابتدایش نامشخص است. اینکه مثلا نخستین کسی که شایعه را به کار برده کیست و زمینه شایعه‌ای که ساخته شده چه بوده به طور قطع مشخص نیست، اما می‌توان حدس زد وقتی شایعه آغاز شده که رقابتی در بین بوده و برنده‌شدن و بازنده‌شدن مطرح بوده است. در چنین صورتی است که قوه عاقله بنی‌بشر، برای پیروزی در رقابت (بسته به زمینه رقابت) پی این است که از خلاقیت‌های خود استفاده کند. اینکه در یک رقابت عشقی در یک قبیله دورافتاده عهد باستان، یکی از طرفین اخباری مجعول، مبهم و غیرشفاف را علیه رقیب خود مطرح کرده باشد، محتمل است. یا اینکه در حمله بردگان اسپارتاکوس به مزارع اشراف، پیش از رسیدن سپاه بردگان، شایعاتی مطرح شده هم محتمل است. از مواردی که در دنیای باستان شیوع داشته، شایعه خدایی فراعنه بود. مردم هیچ‌گاه فرعون را نمی‌دیدند و چنین شایع شده بود که او از نسل خدایان است و حتی فعالیت گوارشی ندارد و البته در دنیای جدید مشابه چنین چیزی را درباره اون، رهبر کره شمالی در ذهن مردم شایع کرده‌اند. مواردی از این دست بسیار زیاد است، اما آغاز این ماجرا در تاریخ بشر گم شده است و برخلاف اینکه برای کائنات مصری یا یونانی می‌توان نقطه آغازش را تعیین کرد، هیچ‌وقت نمی‌توان آغازی برای شایعه مشخص کرد. بااین‌حال، این نکته قطعی است که هدف از شایعه برهم‌زدن نظم فکری و ذهنی جمعیت هدف است برای نیل به سودی به نفع تولیدکننده. حالا اینکه این سود، شخصی است یا سود در مسیر منافع یک گروه، حزب یا جریان، جای بحث دارد. چند نمونه از شایعاتی که در گذشته مطرح شده و به کار رفته است در ادامه می‌آید. این نمونه‌ها احتمالا به شناخت بیشتر این حوزه خواهد انجامید.

شایعه در کوفه

این روزها هم‌زمان با ایام محرم است. از همین رو بد نیست گریزی به وقایع محرم سال 61 بزنیم و درباره آنچه آن روز رخ داده و به مدد تاریخ به ما رسیده، گذرا بحث کنیم. نقل است که عبیدالله (ابن مرجانه) مردی سنگدل، خشن و البته باهوش بود. او هم‌زمان والی بصره و کوفه بود. وقتی خوارج آنجا شورش کردند به بدترین شکل آن را سرکوب کرد. این اخبار با اضافاتی به کوفه رسید. عبیدالله در ‌ترساندن عموم و حتی دوستان خود در تاریخ نمونه است. او از هیچ شیوه‌ای برای ترساندن نزدیکان و دوستان خود نیز فروگذار نمی‌کرد و معتقد بود برای پیشگیری از خیانت باید از چنین شیوه‌هایی استفاده کرد. ابن مرجانه را می‌توان از نحوه ورودش به کوفه شناخت. ابتدا اخباری درباره میزان خشونت او در کوفه منتشر شد و بعد هنگامی که مردم منتظر ورود حسین‌بن علی(ع) بودند، با رویی بسته در هیبت هاشمیان وارد کوفه شد و به مسجد رفت و یکی از تهدیدآمیزترین خطبه‌ها را خواند و مردم را از همراهی با امام(ع) برحذر داشت. مهم‌ترین شایعه‌ای که او منتشر کرد تجهیز سپاه چند‌ده هزار‌ نفره شام و حرکتش به سوی کوفه بود. موضوعی که مردم را ترساند و او توانست به این شیوه و با ایجاد جو رعب، بر آنچه قرار بود اتفاق بیفتد، فائق آید.

پرش بلند

یکی از جذاب‌ترین موضوعات تاریخ معاصر (صرف‌نظر از اینکه تحقیر بوده یا خیر) کنفرانس تهران است که طی آن سران کشورهای آمریکا، انگلیس و روسیه بدون اطلاع شاه جوان به تهران آمدند و درباره جنگ جهانی به بحث و بررسی پرداختند. کنفرانس تهران برگزار شد و همه چیز به خیر و خوشی تمام شده بود که خبر آمد دستگاه اطلاعاتی کشور شوراها (کا‌گ‌ب) طرح ترور روزولت، استالین و چرچیل را کشف و خنثی کرد. آنها می‌گفتند کاگ‌ب توانسته به سیستم مخابراتی نیروهای آمریکایی نفوذ کند و اطلاعاتی از چگونگی برگزاری کنفرانس تهران به دست آورد.

کاگ‌ب ادعا می‌کرد اوتو اسکورتسنی که از مقامات بلندپایه امنیتی رایش سوم بود، از هیتلر دستور داشته تا با طراحی عملیاتی به نام «پرش بلند»، رؤسای کشورهای آمریکا، انگلیس و شوروی را در کنفرانس تهران ترور کند. آنها گفته‌اند در خلال این کنفرانس به اطلاعات عملیات دست پیدا کرده‌اند و درست زمانی که تکاوران آلمانی در بیابان‌های قم، با چتر به زمین پریده‌اند، آنها را دستگیر کرده و به عملیات آلمان‌ها پایان دادند. این ادعا هیچ‌وقت اثبات نشد و بسیاری از کارشناسان معتقدند کاگ‌ب این داستان ساختگی را برای نشان‌دادن میزان اشراف اطلاعاتی خود، به خورد خلق‌الله داده است. دلیل کارشناسان برای رد این ادعا، خاطرات اسکورتسنی است که در آن چنین اشاره‌ای به عملیات پرش بند نشده است. ضمن اینکه شوروی‌ها در داستان خود، زمان، نام افراد، مکان‌ و مواردی را بیان کرده‌اند که با واقعیت مطابقت ندارد. به همین دلیل کشف عملیات پرش بلند را پروپاگاندای شوروی برای کا‌گ‌ب می‌دانند. کارشناسان سیا گفته‌اند اگر کاگ‌ب از عملیات پرش بند اطلاع داشت، استالین هرگز در کنفرانس شرکت نمی‌کرد!

ترور  ژوزف

استالین را از خشن‌ترین چهره‌های شوروی می‌دانند. رفتار او در تصفیه بزرگ و تروتسکی‌زدایی زبانزد خاص و عام است. نقل است در دوره او، شوروی با مشت آهنین بر بلوک شرق چیره بود. رفتار او در این زمان بین طرفداران و هوادارانش نیز بدبینی‌هایی ایجاد کرده بود؛ به‌ویژه میزان خشونت به کار رفته در دوران تصفیه بزرگ و اعدام‌هایی که سراسر بلوک شرق را فرا گرفته بود و با رهبری کا‌گ‌ب انجام می‌شد.

سال 1951 استالین چند هفته‌ای غیبت داشت و داستان هم از اینجا آغاز شد. آن زمان به این دلیل که بیشتر ارتباطات رادیویی بود، اخبار هم از این طریق منتشر می‌شد و یکی از ایستگاه‌های رادیویی مخالفان خبر داد: ژوزف استالین توسط یکی از محافظانش ترور شده و به قتل رسیده است.

این شایعه به‌سرعت در روسیه منتشر شد و شورش‌های پراکنده‌ای را علیه حکومت در روسیه سامان داد. چند روز بعد از انتشار این شایعه و ایجاد شورش‌های پراکنده، ژوزف استالین در میدان سرخ مسکو حاضر شد و از رژه نیروهای مسلح ارتش سرخ بازدید کرد. او همان‌جا دستور اعدام عمومی شورشیان را صادر کرد. با این وجود خبر دروغین ترور استالین حتی چند وقت بعد از این موضوع همچنان شیوع داشت و مردم به آن باور داشتند و می‌گفتند شخص حضوریافته در میدان سرخ مسکو بدل استالین بوده است.