تیره‌بختان اجتماع

شرق: گئورگ بوشنر از آن دست نویسندگانی است که به واقع می‌توان آنها را نابغه نامید. او نه‌تنها مقامی برجسته در ادبیات آلمانی‌زبان دارد بلکه فراتر از آن چهره‌ای درخشان در فرهنگ آلمانی به شمار می‌رود. او گرچه عمری بسیار کوتاه داشت اما آثاری در عرصه‌های ادبیات، فلسلفه، روان‌کاوی و سیاست از خود به جا گذاشت و به‌خصوص در عرصه نمایش‌نامه‌نویسی دست به نوآوری‌های گسترده‌‌ای زد. از بوشنر، تنها سه نمایش‌نامه باقی مانده که در هر سه تحلیلی از وضعیت تاریخی زمانه‌اش به دست داده شده است. در «مرگ دانتون» به تحلیل انقلاب فرانسه پرداخته شده، در «لئونس و لنا» به نفی مناسبات فئودالی توجه شده و در «ویتسک» دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی دورانی مطرح شده که در تاریخ ادبیات آلمان «پیش‌درآمد انقلاب اجتماعی 1848» نام دارد. «ویتسک» بر اساس الگویی واقعی نوشته شده و اگرچه سبکی واقع‌گرایانه دارد اما ویژگی‌هایی دارد که حدود نیم‌قرن بعد در آثار ناتورالیست‌ها دیده می‌شود و این یکی از نوآوری‌های بوشنر در نمایش‌نامه‌نویسی است. محمود حدادی چندی پیش نمایش‌نامه «ویتسک» را به‌همراه نمایش‌نامه‌ای از یاکوب لنس با نام «نظامیان» در قالب یک کتاب در نشر بیدگل منتشر کرده بود که اخیرا چاپ تازه‌ای از این کتاب منتشر شده است.

وجهی دیگر از فعالیت‌های بوشنر، به سیاست مربوط است. بوشنر نویسنده‌ای انقلابی بود و به تعبیر محمود حدادی، «فرزند سرآغاز قرن نوزدهم» بود. در دوره‌ای که سرمایه‌داری بدوی شکل گرفته بود، بوشنر بر عدالت و برابری‌خواهی تأکید داشت و این موضوع نه فقط در معدود آثار به‌جا‌مانده از او بلکه در زندگی عملی‌اش هم دیده می‌شد. از این نظر بوشنر پیش از ظهور مارکس افکاری انقلابی داشت و تأکیدش بر عدالت باعث شده که امروز بتوان مشابهت‌های فکری میان او و مارکس یافت. بوشنر چهره‌ای چندوجهی داشت. او نویسنده، پزشک و طبیعت‌پژوهی عدالت‌خواه و نیز از پایه‌گذاران نمایش‌نامه‌نویسی مدرن اروپا در قرن نوزدهم به‌شمار می‌رود. در «ویتسک»، بوشنر متأثر از آرمان‌های سیاسی انقلاب فرانسه، به طرح دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی پرداخته و از ایده‌آلیسم نخبه‌گرای آلمانی فاصله گرفته است. این نمایش‌نامه، با وجود سبک واقع‌گرایانه‌اش، نشان از ادبیات ناتورالیستی و شمه‌هایی از شاعرانگی دوره‌های ادبی بعدی آلمان نیز دارد که در استفاده آن از زبان روزمره، گویش محلی و سیاق گفتار مشهود است. بوشنر در شیوه نمایش‌نامه‌نویسی پیرو یاکوب لِنس بود، نویسنده‌ای که آثارش تجسمی ناب از مکتب انقلابی طوفان و طغیان در ادبیات آلمانی سال‌های پایانی قرن هجدهم است. نویسندگان این مکتب در بازپرداخت رویدادهای جامعه روزگارشان اغلب به تصویرپردازی مستند نزدیک می‌شوند. لنس تأکید می‌کرد که نمایش‌نامه‌هایش را برای عوام می‌نویسد و در پیروی از حقیقت نمی‌خواهد که عناصر ناخوشایند زندگی را از آثارش کنار بگذارد. همین ویژگیِ نقد بی‌پرده اجتماعی است که بعدها انگیزه رجوع نویسندگان برجسته‌ای چون بوشنر، هاوپتمان و برشت به او می‌شود. اشتولیوس قماش‌فروش در «نظامیان» و شخصیت مفلوک ویتسک بوشنر قربانیان تیره‌بخت جامعه‌ای‌اند که در آن سرنوشت اجتماعی‌شان را رسته‌های حاکم تعیین می‌کنند. در این شیوۀ روایتگری، به جای قهرمانان بزرگ، این آدم‌های عادی‌اند که درگیر مناسبات فاجعه‌بار می‌شوند. محمود حدادی پیش‌ از این در گفت‌وگویی با «شرق» درباره بوشنر و لنس گفته بود: «بوشنر تعلق خاطر زیادی به یاکوب لنس داشت و این نویسنده را پیشگام واقع‌گرایی در ادبیات روزگار خود می‌دانست. وانگهی لنس از این دید هم برای او جالب بود که در مناسبات اجتماعی تا آنجا زیر دنده‌های چرخ رفت که سرانجام به جنون مبتلا شد. داستان لنس در عمل شرح جنون همین یاکوب لنس است به شیوه‌ای بسیار مدرن. به این ترتیب که بوشنر، با دانشی که از پزشکی و روان‌شناسی داشت، سعی می‌کند در وجود لنس و در جان او به استحاله برسد و از نگاه او –از نگاه روشنفکر و نویسنده‌ای مبتلا به شیزوفرنی و کاتالپسی- به دنیا و مناسبات انسانی نگاه کند، البته از نگاه نویسنده‌ جنون‌زده‌ای که در تلاشی نومیدانه است که شاید دوباره به روشنای عقل برسد، اما نظام جهان، تضادهای اجتماعی و خانوادگی در جامعه‌ای پدرسالار و آیینی هرباره او را به جهان جنون، به مه‌گرفتگی روح بازپس می‌رانند. نگارش شرح جنون لنس به بوشنر فرصت می‌دهد اصول زیبایی‌شناسی خود را که پایه بر واقع‌گرایی دارد، از زبان لنس بیان کند. به این ترتیب این داستان نوعی بیان‌نامه زیبایی‌شناختی او هم هست».