نگاهی به سیاست‌های مدیریت کربن در ایران در آستانه روز هوای پاک
در تسخیر آلاینده‌های کربنی
حرکت به سوی کاهش تولید آلاینده‌های هوا و پایین‌آوردن میزان گازهای آلاینده تولیدی حالا برای ایرانی‌ها یک رؤیاست؛ آن‌هم در این روزها که آلودگی هوا بیشتر و بیشتر شده و دیدن یک روز با هوای سالم و پاک برای بسیاری از ساکنان کلان‌شهرهای ایران به یک آرزو تبدیل شده است.
حرکت به سوی کاهش تولید آلاینده‌های هوا و پایین‌آوردن میزان گازهای آلاینده تولیدی حالا برای ایرانی‌ها یک رؤیاست؛ آن‌هم در این روزها که آلودگی هوا بیشتر و بیشتر شده و دیدن یک روز با هوای سالم و پاک برای بسیاری از ساکنان کلان‌شهرهای ایران به یک آرزو تبدیل شده است. به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی درباره «فرصت‌های اجرای برنامه مدیریت کربن» در کشور منتشر کرده که حاوی گزارش‌های جالب توجهی درباره وضعیت آلاینده‌ها در ایران است. در این گزارش علاوه بر اینکه بیان می‌شود جایگاه ایران در تولید آلاینده‌ها چندان مطلوب نیست، به برخی دستاوردها هم اشاره می‌شود.
وضعیت کلی تولید آلاینده‌ها در ایران و جهان
رتبه‌بندی انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورهای جهان نشان می‌دهد که ایران در رتبه هشتم این دسته‌بندی قرار دارد و در سال‌های اخیر از کشورهای صنعتی نظیر آلمان و کره جنوبی پیشی گرفته و به کشور ژاپن نزدیک شده است. کشورهای مختلف جهان براساس قاعده‌گذاری‌های بین‌المللی در سندهای مشارکت ملی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، اهداف و زمان‌بندی‌هایی را برای کاهش انتشار اعمال کرده‌اند.
در بندهای «۱۵» و «۱۸» سیاست‌های کلی محیط زیست ایران هم صراحتا به گسترش اقتصاد سبز برای حرکت به سمت اقتصاد کم‌کربن اشاره شده است. گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست نیز نشان می‌دهد که کل کاهش مصرف انرژی بر اثر اقدامات دستگاه‌ها دست‌کم منجر به کاهش تقریبا انتشار ۷۰ میلیون تن دیاکسیدکربن معادل شده است. بررسی وضعیت کشور نشان می‌دهد که برای حرکت به سمت توسعه کم‌کربن در کشور فرصت‌های متعددی نظیر اجرای طرح‌های بهینه‌سازی انرژی در بخش تولید، انتقال و مصرف، تنوع‌بخشی سبد انرژی با توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه اقتصاد چرخشی وجود دارد که پتانسیل مناسبی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند. تغییر اقلیم یکی از نگرانی‌های اصلی جامعه جهانی است که در صورت مدیریت‌نکردن آن و ادامه روند انتشار گازهای گلخانه‌ای، خسارات جبران‌ناپذیری به کره زمین و انسان‌ها وارد خواهد کرد. درحال‌حاضر کشورهای مختلف جهان براساس قاعده‌گذاری‌های بین‌المللی در سندهای مشارکت معین ملی اهدافی را برای کاهش انتشار در سال 2030 تعیین کرده‌اند. رتبه‌بندی انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورهای جهان نشان می‌دهد که ایران در رتبه هشتم این دسته‌بندی قرار دارد و در سال‌های اخیر از کشورهای صنعتی نظیر آلمان و کره جنوبی پیشی گرفته و به کشور ژاپن نزدیک شده است. استخراج سوخت‌های فسیلی (۲۶ درصد)، صنعت برق (۱۸.۱ درصد) و حمل‌ونقل (۱۵.۸ درصد) اصلی‌ترین منابع تولید گازهای گلخانه‌ای در کشور هستند که بیانگر پیوستگی اقدامات کاهش انتشار با مدیریت و بهینه‌سازی انرژی در کشور است. بررسی شاخص‌های بین‌المللی اقلیمی نظیر شاخص عملکرد تغییر اقلیم بیانگر وضعیت نه‌چندان مناسب ایران در این شاخص است که از یک طرف به دلیل عملکرد نه‌چندان مطلوب کشور و از طرف دیگر به دلیل ضعف گزارش‌دهی و مستندسازی اقدامات مثبت انجام‌شده در کشور است. این در حالی است که در سیاست‌های کلی محیط زیست مصوب سال 1394 به گسترش اقتصاد سبز با استفاده از صنعت کم‌کربن و همچنین تقویت دیپلماسی محیط زیست به منظور حرکت به سمت اقتصاد کم‌کربن تأکید شده است.
مقایسه 2 عدد در مهار کربن در ایران
در ایران از یک سو ادعا می‌شود که با اجرای سیاست‌های مهار کربن از انتشار ۷۰ میلیون تن کربن جلوگیری شده و از سوی دیگر آمارها نشان می‌دهد که ایران همچنان روندی صعودی در تولید کربن در سال‌های اخیر داشته است.
گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست از اقدامات دستگاه‌های مختلف در سال‌های ١٣٩٦ تا ١٤٠٠ نشان می‌دهد که این اقدامات منجر به کاهش تقریبی انتشار 70 میلیون تن معادل دیاکسیدکربن شده است. البته برخی اقدامات نیز به دلیل نبود پایش و محاسبه از طرف نهادهای مجری و دسترسی‌نداشتن به اطلاعات این فعالیت‌ها، در محاسبات ارائهشده منظور نشده‌اند.
اما از سوی دیگر گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که ایران همچنان در مسیر صعودی تولید دیاکسیدکربن قرار دارد. تقریبا ۷۲ درصد گازهای آلاینده تولید‌شده در ایران دیاکسیدکربن است و متان هم ۲۳ درصد از گازهای آلاینده تولید‌شده در ایران را تشکیل می‌دهد. بررسی روند انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد که در سه دهه اخیر انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور رشد متوسط ۲.۹ درصد را شاهد بوده است؛ هر‌چند در دهه اخیر این رشد تا حدودی کُند شده و به رشد متوسط 1.5 درصد کاهش یافته است. براساس آمارها استخراج سوخت‌های فسیلی ۲۶ درصد، صنعت برق ۱۸.۱ درصد و حمل‌ونقل ۱۵.۸ درصد اصلی‌ترین منابع تولید گازهای گلخانه‌ای در کشور هستند که هر سه مربوط به تولید، عرضه و مصرف انرژی هستند. البته بخش ساخت‌وساز ۱۴.۴ درصد و صنایع با ۱۰.۳ درصد نیز سهم درخور‌توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران دارند.
از سوی دیگر شاخص عملکرد تغییر اقلیم یک ابزار نظارتی برای رصد عملکرد حفاظت از اقلیم در 59 کشور و اتحادیه اروپاست که از سال 2005 منتشر می‌شود. هدف این شاخص افزایش شفافیت در سیاست‌های بین‌المللی اقلیمی است که امکان مقایسه تلاش‌های حفاظت از اقلیم و پیشرفت‌های حاصله کشورها را فراهم می‌کند. عملکرد حفاظت از اقلیم در این کشورها که مجموعا 92 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهانی را تشکیل می‌دهند، در چهار دسته انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر، مصرف انرژی و سیاست اقلیمی ارزیابی می‌شود. حدود 80 درصد از ارزیابی عملکرد کشورها براساس داده‌های کمّی آژانس بین‌المللی انرژی، پریمپ، سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) و موجودی‌های ملی انتشار ارائهشده به کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم است. 20 درصد باقی‌مانده ارزیابی براساس تحلیل سیاست‌های ملی و بین‌المللی اقلیمی کشورهاست. طبعا داده‌های این قسمت کیفی است و رتبه‌بندی براساس عملکرد ارائهشده از سوی کارشناسان سیاست اقلیمی و انرژی از کشورهای ارزیابی‌شده انجام می‌شود.
براساس گزارش سال 2023 شاخص عملکرد تغییر اقلیم، ایران در نماگرهای انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه «خیلی کم» و در سیاست‌های اقلیمی رتبه «کم» را کسب کرده و در مجموع رتبه کلی ایران «خیلی کم» ارزیابی شده و در سال اخیر از رتبه 62 به رتبه 63 تنزل کرده است. در مقایسه با سال گذشته، ایران توانسته است توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و به‌همین‌علت این تنها شاخصی است که برای ایران نمره بالاتر از کم را کسب کرده است. مقایسه وضعیت ایران با برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان و ترکیه نشان می‌دهد که عربستان و ترکیه در نماگرهای خط‌مشی اقلیمی و مصرف انرژی وضعیتی مشابه ایران داشته؛ اما در نماگر انرژی تجدیدپذیر به علت تسریع روند توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های اخیر به طور محسوس رتبه بهتری کسب کرده‌اند.
کم‌شدن رد پای مازوت با توسعه کم‌کربن در ایران
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس هم به نقش مازوت در میزان آلایندگی هوای ایران اشاره می‌شود و توسعه کم‌کربن در کشور را راهی برای رهایی از آن می‌داند. در بخشی از این گزارش آمده است: «از آنجایی که بخشی از ناترازی گاز طبیعی در کشور با جایگزینی سوخت مایع (گازوئیل و مازوت) در نیروگاه جبران می‌شود، آسیب‌های زیادی از همین محل به کشور وارد می‌شود که از‌جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به عدم‌النفع اقتصادی ناشی از تفاوت قیمت سوخت مایع صادراتی ایران نسبت به گاز طبیعی، افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری تجهیزات نیروگاهی به دلیل خاصیت خورندگی سولفور موجود در مازوت، تأثیرات منفی محیط‌زیستی سوخت‌های مایع اشاره کرد؛ از‌این‌رو تنوع‌بخشی به سبد تولید برق با کمک دیگر منابع انرژی از‌جمله انرژی‌های تجدیدپذیر علاوه بر کمک به حل مسئله ناترازی، امنیت تولید انرژی کشور را افزایش داده و منجر به کاهش عدم‌النفع‌های جایگزینی سوخت‌های مایع شده و از آسیب به محیط زیست و سلامت جامعه جلوگیری می‌کند. از آنجا که صرف توجه به مسائل محیط‌زیستی نظیر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بدون در نظر گرفتن معیشت مردم و موضوعات اجتماعی و اقتصادی مرتبط با آن ناپایدار و محکوم به شکست است، علاوه بر موارد ذکر‌شده در حوزه انرژی، بررسی و تحلیل فرصت‌های شغلی پیش‌رو به واسطه گذار به اقتصاد سبز و توسعه کم‌کربن لازم و ضروری به نظر می‌رسد».
