با غم‌انگیزترین حالت تهران چه کنم...
در همه بحث‌های مربوط به آلودگی هوا از جمله در همین گزارش، مکررا واژه‌های «ذرات معلق کوچک‌تر از 10 میکرون یا همان PM10» و «ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون یا همان PM2.5» را می‌شنوید. ذرات معلق که اصطلاحا به آنها PM گفته می‌شود، یک آلاینده نیستند، بلکه مخلوطی هستند از جامدات و ذرات معلق در هوا که از قطرات کوچک مایع، قطعات جامد خشک و هسته‌های جامد با پوشش‌های مایع تشکیل شده‌اند.
«ذرات معلق کوچک‌تر از 10 میکرون» و «ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون» چیستند؟
در همه بحث‌های مربوط به آلودگی هوا از جمله در همین گزارش، مکررا واژه‌های «ذرات معلق کوچک‌تر از 10 میکرون یا همان PM10» و «ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون یا همان PM2.5» را می‌شنوید. ذرات معلق که اصطلاحا به آنها PM گفته می‌شود، یک آلاینده نیستند، بلکه مخلوطی هستند از جامدات و ذرات معلق در هوا که از قطرات کوچک مایع، قطعات جامد خشک و هسته‌های جامد با پوشش‌های مایع تشکیل شده‌اند. برای نظارت بر کیفیت هوا، ذرات را براساس قطر آنها طبقه‌بندی می‌کنند که دو قطر 10 و 2.5 میکرون بیش از همه مورد توجه متخصصان است.
دلیل مهم‌بودن ذراتی که قطر آنها کوچک‌تر از 10 میکرون و 2.5 میکرون است، این است که این ذرات می‌توانند وارد ریه انسان شوند و به بروز مشکلات عدیده‌ای برای سلامتی منجر شوند. ذرات معلق کوچک‌تر از 10 میکرون بیشتر روی سطوح راه‌های هوایی بزرگ‌تر و در ناحیه بالایی ریه رسوب می‌کنند، اما ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون، به احتمال زیاد در داخل و روی سطح قسمت‌های عمیق‌تر ریه رسوب خواهند کرد و طبیعتا اثرات حاد بیشتری را برای سلامتی به‌دنبال خواهند داشت.
ذرات معلق به خاطر قطر بسیار کوچکی که دارند با چشم غیرمسلح قابل دیدن نیستند. برای اینکه بدانید این ذرات چقدر کوچک هستند، کافی است آنها را با قطر یک دانه ماسه ساحلی یا قطر موی انسان مقایسه کنید. یک دانه ماسه ساحلی یا موی انسان قطری در حدود 50 میکرون (یک‌بیستم میلی‌متر!) دارند که این قطر، 5 برابر قطر ذرات PM10 و 20 برابر قطر ذرات PM2.5 است. برای اینکه بدانید این اعداد چقدر کوچک هستند، می‌توانید شکل زیر را ببینید.
آمار و ارقام آلودگی هوای شهر تهران نگران‌کننده و ناامیدکننده‌‌اند
یکی از جدیدترین مطالعات انجام‌شده در مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، گزارشی با عنوان «گزارش 12ساله (1390-1401) کیفیت هوای شهر تهران: تغییرات زمانی-مکانی غلظت‌ها، اثرات بهداشتی و اقتصادی» است. این گزارش اطلاعات مهمی درباره آلودگی هوای تهران و تبعات آن به ما می‌دهد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
* میانگین سالانه غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در هوای آزاد در شهر تهران طی 12 سال گذشته، در محدوده تقریبا 28 تا 40 میکروگرم بر مترمکعب بوده که تقریبا پنج تا هشت برابر مقادیر سالانه رهنمود سازمان جهانی بهداشت (5 میکروگرم بر مترمکعب) و تقریبا 2.5 تا 3.5 برابر استاندارد ملی (12 میکروگرم بر مترمکعب) است. برخلاف سال‌های 1390 تا 1397 که میانگین سالانه غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون دارای یک روند نسبتا کاهشی بوده، طی سال‌های 1397 تا 1401 متأسفانه روند همواره افزایشی بوده و در سال 1401 تقریبا به 39 میکروگرم بر مترمکعب رسیده که نسبت به سال قبل‌تر (1400) حدود 27 درصد افزایش یافته است.
* روند تعداد موارد مرگ منتسب به ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در شهر تهران از سال 1390 تا 1397 نسبتا کاهشی بوده، اما از سال 1397 تا 1401 روندی افزایشی به خود گرفته است. تعداد موارد مرگ منتسب به ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در هوای آزاد در شهر تهران در سال 1401 به حدود ۹ هزار و ۲۴۱ مورد مرگ در افراد بالای 25 سال رسیده که این میزان، حدود 20 درصد از کل موارد مرگ در شهر تهران برای این افراد بوده است. به عبارت دیگر، در سال 1401 در شهر تهران از هر پنج مورد مرگ ناشی از همه علل، یک مورد مرگ منتسب به مواجهه با ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون بوده است. بیماری‌هایی که عامل وقوع این مرگ‌ها بوده‌اند، عبارت‌اند از: ایسکمیک قلبی، سکته مغزی، عفونت حاد دستگاه تحتانی تنفسی، انسداد ریوی مزمن و سرطان ریه. خسارت اقتصادی ناشی از موارد مرگ منتسب به ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در هوای آزاد در شهر تهران در سال 1401 حدود 2.5 میلیارد دلار برآورد شده است.
* نتایج توزیع مکانی غلظت آلاینده‌های هوا در شهر تهران نشان می‌دهد که ساکنان این شهر از نظر مواجهه با آلودگی هوا نابرابری و بی‌عدالتی قابل توجهی را تجربه می‌کنند. در برخی از مناطق به ویژه مناطق جنوبی شهر، میزان مواجهه تقریبا دو برابر مناطق دیگر است.
در بقیه نقاط جهان چه خبر است
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در سال جاری در چند گزارش به بررسی وضعیت آلودگی هوا و تبعات آن پرداخته است. اگر نگاهی به وضعیت غلظت میانگین سالانه ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در کشورهای مختلف بیندازیم، خواهیم دید که کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی کیفیت هوای نسبتا مطلوبی دارند، در حالی که کشورهای آسیایی با آلودگی هوای بسیار بالایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اگر پایتخت‌های کشورهای مختلف جهان را با هم مقایسه کنیم، خواهیم دید که تهران پس از شهرهایی چون دهلی‌نو، بغداد، کویت، ابوظبی، قاهره، ریاض، دوحه، اسلام‌آباد و جاکارتا، بیست‌ویکمین پایتخت آلوده جهان است.
آخرین قانون جامع در حوزه آلودگی هوا، قانون هوای پاک است که در سال 1396 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. برآوردهای کارشناسی مرکز پژوهش‌ها، نشان داده که از بین 56 ماده مقرر در قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن، اجرای 22 ماده (40 درصد) به صورت ضعیف، 17 ماده (30 درصد) به‌صورت متوسط و 17 ماده (30 درصد) خوب بوده است؛ با این توصیف، به طور کلی، دستگاه‌های اجرایی در اجرای قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن، «عملکرد ضعیف رو به متوسط» داشته‌اند. چندی پیش در 16 آذر ماه هم، محسنی‌اژه‌ای رئیس قوه قضائیه در یکی از سخنرانی‌های سفر خود به استان اردبیل گفته بود که «ما هم سال قبل و هم امسال، تهدید کردیم حتی، گفتیم اگر شما امسال هم کاری نکردید و هوا از این بابت آلوده‌تر شد یا برای سال بعد فکری نکردید، ما می‌گوییم شما هم ترک فعل کردید. ترک فعل که فقط برای یک دولت و یک دوره نیست. هر وقتی اگر کاری کسی می‌تواند انجام بدهد و نکرد، می‌شود ترک فعل».
مرکز پژوهش‌های مجلس، «عدم پیش‌بینی منابع مالی برای اجرای احکام»، «ایرادات فنی قانون»، «تناقض و عدم همخوانی ماده‌ها»، «عدم شفافیت»، «عدم پیش‌بینی زیرساخت اجرا»، «نبود اهرم نظارتی مؤثر»، «جرایم ناکافی»، «کمبود استفاده از سیاست تشویقی»، «عدم انتخاب مجری مناسب»، «عدم واقع‌نگری» و «نواقص قانون» را از مهم‌ترین علل عدم موفقیت قانون هوای پاک دانسته و برآورد کرده که به ارزش سال 1400، حداقل بودجه مورد نیاز برای حل مسئله آلودگی هوا 206 همت (هزار میلیارد تومان) است. پیشنهاد مرکز این بوده که با اجرای 15 راهکار زودبازده از جمله نصب فیلترهای جاذب ذرات معلق برای خودروهای دیزلی، بازیابی و تعویض کاتالیست خودروهای سواری، مدیریت تقاضای سفرهای درون‌شهری، مدیریت ترافیک به‌خصوص در تقاطع‌ها و... و با صرف 10 همت (هزار میلیارد تومان) اعتبار می‌توان آلاینده‌های گازی را 28 درصد و ذرات معلق را 20 درصد کاهش داد.
پکن، شاهکار کاهش آلودگی هوا
طی دهه‌های گذشته، برخی از کشورها توانستهاند بر مشکل آلودگی هوا غلبه کنند و طبیعتا در مسیر چاره‌اندیشی جهت بهبود کیفیت هوای تهران، یافتن بهترین تجربیات می‌تواند بسیار اثربخش باشد. یکی از موفق‌ترین تجارب دنیا در این زمینه در شهر پکن پایتخت چین رخ داده که گزارش آن توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) در سال 2019 میلادی به چاپ رسیده است.
برای سال‌ها، مشخصه پکن، آلوده‌بودن هوای شهر بود، به نحوی که مثلا در سال 2013 میلادی، میزان غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون آن بیش از 100 میکروگرم بر مترمکعب (یعنی نزدیک به سه برابر وضعیت فعلی تهران!) بود. اما در یک دوره پنج‌ساله بین سال‌های 2013 و 2017، غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در پکن و مناطق اطراف آن به ترتیب حدود 35 و 25 درصد کاهش یافته که هیچ شهر یا منطقه دیگری روی کره زمین به چنین شاهکاری دست نیافته است.
در گزارش تأکید شده که چنین موفقیتی تصادفی نیست و نتیجه سرمایه‌گذاری عظیم زمان، منابع و اراده سیاسی بوده است؛ مواردی مثل اتخاذ چشم‌انداز تمدن اکولوژیکی، تلاش برای کنترل آلودگی توسط شورای دولتی، یک قانون کیفیت هوا که به طور درخورتوجهی اصلاح شده، اعمال مجازات‌های جدید برای عدم رعایت قوانین، برنامه‌های عملیاتی محلی هوای پاک و ابتکارات پیشرفته پکن. مواردی چون کنترل بویلرهای با مصرف ذغال سنگ، استفاده از سوخت‌های پاک در بخش مسکونی، ساختار صنعتی بهینه‌شده، کنترل گردوغبار فرار، کنترل انتشارات خودروها، کنترل خروجی‌ها و تصفیه ترکیبات آلی فرار راهکارهایی بوده‌اند که کاهش ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون را به دنبال داشته‌اند.
توزیع فضایی غلظت متوسط سالانه ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در پکن و مناطق اطراف آن نکته جالب درخصوص تجربه پکن این است که برنامه‌های طراحی‌شده برای بهبود کیفیت هوا، منجر به توقف فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی نشده است، مثلا تولید ناخالص داخلی پکن میزان رشد بیش از 6.5 درصد در هر سال را حفظ کرده و در سال 2017، سرانه تولید ناخالص داخلی از مرز 20 هزار دلار گذشته است. پکن روند بهبود وضعیت را پس از سال 2017 نیز ادامه داده و در سال 2022 با دستیابی به غلظت 30.6 میکروگرم بر مترمکعب در جایگاه 25 یعنی چهار پله بهتر از تهران ایستاده است.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، ترجمه گزارش را با عنوان فارسی «مرور 20 سال کنترل آلودگی هوا در پکن» در سال 1400 به چاپ رسانده که می‌تواند برای علاقه‌مندان به جزئیات اقدامات انجام‌شده در پکن جذاب باشد.
